از بیابان‌زایی تا بیابان‌زدایی؛ زمین قربانی سوء مدیریت‌ها

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ زمین به سبب سومدیریت‌های بشری هر روز خشک‌تر و تشنه‌تر می‌شود و پدیده بیابانی شدن را به همراه می‌آورد. این روند تا جایی پیش‌رفته که دولت‌های مختلف در این کره خاکی را به فکر انداخته تا راه چاره‌ای بیندیشند بلکه جلوی روند شتابان بیابان‌زایی را بگیرند و با راهکارهایی کارا و عملیاتی در مسیر بیابان‌زدائی قدم بگذارند. چرا که بیابان‌زائی تهدیدی بحرانی و خطرناک برای بشریت، موجودات زنده و حیات‌زمین است.

باید اذعان داشت بیابان‌زایی ناشی از خشکسالی‌ها و قحطی‌های شدید در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰، به عنوان یکی از معضلات کشورهای توسعه نیافته در سطح بین‌المللی مطرح شد خطری قریب‌الوقوع که حیات بشری را تهدید می‌کرد؛ اهمیت این موضوع چنان بالا بود که ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ و پس از تدوین نهایی کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، از سوی سازمان ملل روز جهانی مبارزه با بیابان‌زایی نام گرفت. بر همین اساس 17 ژوئن مصادف با 27 خرداد ماه روز جهانی مبارزه با بیابان‌زایی و خشک‌سالی برای ارتقا آگاهی عمومی از تلاش‌های بین‌المللی در جهت مقابله با بیابان‌زایی مود توجه است.

بیابانی شدن چرا و چگونه؟

اما بیابان چیست و بیابان‌زائی چگونه رخ می‌دهد؟ بیابان زمین‌های گسترده خشک و کم‌بارانی است که به سبب بارندگی سالیانه بسیار کم دارای پوشش گیاهی محدودی و یا فاقد پوشش گیاهی است. حالا بخش‌های گسترده‌ای از سرزمین‌هایی که امروز میانگین بارندگی کمی دارند به سبب بهره‌برداری‌های نادرست و افراط در خالی کردن آب‌های زیرزمینی به سوی بیابانی شدن پیش می‌روند. برخی کارشناسان عواملی همچون بهره‌برداری نادرست از زمین‌های کشاورزی، استفاده‌ افراطی از کود و سموم شیمیایی، شخم اراضی در جهت شیب، بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی که منجر به شوری آب و درنهایت شوری خاک می‌شود، چرای مفرط و بیش از ظرفیت از مراتع، بهره‌برداری‌های بی‌رویه از جنگل‌ها و جنگل‌تراشی و در نهایت تبدیل نابخردانه اراضی منابع ملی به کشاورزی، ویلاسازی و سایر ساخت‌ها را برای روند رو به افزایش بیابان‌زایی بر می‌شمارند.

پیامدهای ناگوار!

پیشروی بیابان‌ها زندگی بیش از ۲۵۰ میلیون نفر را در سراسر جهان به طور مستقیم تحت تأثیر قرار داده و زندگی میلیون‌ها نفر را در بیش از صد کشور به مخاطره انداخته است.

اما باید این نکته مهم را متذکر شد که بیابان‌زایی پیامدهای بیشماری دارد چنانچه عنوان می‌شود پیشروی بیابان‌ها زندگی بیش از ۲۵۰ میلیون نفر را در سراسر جهان به طور مستقیم تحت تأثیر قرار داده و زندگی میلیون‌ها نفر را در بیش از صد کشور به مخاطره انداخته است. پدیده بیابانی شدن منجر به گسترش فقر در مناطق مختلف دنیا شده و تخریب بالغ بر3.3 میلیارد هکتار از مراتع جهان را به دنبال دارد که این رقم  ۷۳ درصد تمامی مراتع را تشکیل داده و ظرفیت و قابلیت بسیار بالایی برای انسان و دام دارد.

 کاهش حاصل‌خیزی خاک‌ و افت ساختار آن در بیش از ۴۷ درصد مناطق خشک، شامل زمین‌های دیم وابسته به باران و تخریب زمین‌های زیرکشت آبی که بیش از ۳۰ درصد مناطق پرجمعیت سرزمین‌های خشک را دربرمی گیرد از دیگر صدمات بیابان‌زایی است. نابودی پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی و بی‌دفاع گذاشتن خاک در مواجهه با سیلاب و باد منجر به افزایش شدید فرسایش آبی و بادی می‌شود. افزایش سیل‌های مخرب و طوفان‌های شدید و پدیده شوم ریزگردها که زندگی بسیاری را خصوصا در غرب آسیا و آفریقا مختل کرده از دیگر پیامدهای بیابانی شدن است.

ایران و پدیده بیابانی شدن

یران با 1.2 درصد خشکی‌های جهان، 2.4 درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش و 3 درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. ۶۱ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که 3.1 برابر درصد جهانی (19.6 درصد) است.

ایران نیز مانند دیگر نقاط دنیا و شاید بدتر از برخی از مناطق این کره خاکی در معرض بیابانی شدن قرار دارد پدیده‌ای که به دلیل کم‌آبی، کم‌بارشی، خشک‌سالی و سوبرداشت از ذخایر زیرزمینی با شتاب عجیبی درحال افزایش است. اگر بخواهیم موقعیت ایران را در گستره خاکی زمین بسنجیم باید عنوان کنیم  ایران با 1.2 درصد خشکی‌های جهان، 2.4 درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش و 3 درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. ۶۱ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که 3.1 برابر درصد جهانی (19.6 درصد) است.

اگر چه 32.5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم بندی‌های اکوسیستمی، 43.7 میلیون هکتار آن در زمره اکوسیستم بیابانی است. ۲۰ میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تأثیر فرسایش بادی است. از این مقدار 6.4 میلیون هکتار در محدوده کانون‌های بحرانی است که در ۱۸۲ منطقه، ۹۷ شهرستان و ۱۸ استان کشور پراکنده است. چنین شرایطی باعث شده که بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهند.

چه باید کرد؟ از اقدامات تا نتایج

ایران اسلامی این روزها به سبب خشکی‌های شدید و کم‌بارشی‌های چندساله بیش از دیگر کشورها در معرض خطر است؛ خطری که خود را با ریزگردهای خانمان برانداز در 20 استان کشور نمایان ساخت تا گوشزد کند باید بیش از آنچه تاکنون از طرح‌های بیابان‌زدایی انجام شده در مسیر عکس بیابانی شدن در کشور گام برداریم. عنوان می شود ۱۰۰ میلیون هکتار از عرصه‌های کشور تحت تأثیر بیابان‌زایی قرار دارند. چنانچه به سبب اهمیت این پدیده و کنترل و جلوگیری از آن سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور طرح بیابان زدایی و تثبیت شن‌های روان را اجرا می‌کند که ماحصل آن حفاظت از شهرها و روستاها، مراکز اقتصادی و تولیدی، مراکز نظامی و خطوط مواصلاتی است.

کارشناسان بر این باورند که از جمله اقدامات و راهکارهای مؤثری که می‌توان برای مهار پدیده بیابان‌زایی در کشور به کار گرفت، اصلاح روش‌های تأمین انرژی در مناطق مستعد بیابان‌زایی، بهبود وضعیت معیشت اقتصادی ساکنان بیابان، کنترل جمعیت، استفاده از فناوری‌های نوین و مناسب برای کشاورزی در بیابان، حفاظت از خاک، متعادل‌سازی در محیط‌های طبیعی، توسعه آبیاری‌های مصنوعی، افزایش تولید کشاورزی و افزایش سطح زندگی روستاییان، ایجاد اشتغال در زیر بخش کشاورزی، حصارکشی‌های سنگی، کشت درختچه‌ها و توسعه کشت دیمی است.

پسپالوم ساحلی بهترین گونه گیاهی شور پسند است که با جذب نمک از ریشه و ترشح آن از برگ سطح شوری خاک را کاهش می‌دهد.

باید اذعان داشت که یکی از راه‌های جلوگیری از بیابان‌زایی از منظر کارشناسان محیط‌زیست کاشت درختان و گیاهان مقاوم و متناسب با مناطق خشک همچون گیاهان‌شور پسند مانند پسپالوم، برموداگرس و سالیکورنیا است. پسپالوم ساحلی بهترین گونه گیاهی شور پسند است که با جذب نمک از ریشه و ترشح آن از برگ سطح شوری خاک را کاهش می‌دهد.

از نهال کاری تا آبخوانداری

وحید جعفریان، مدیرکل دفتر بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفتگویی عبور از خشک‌سالی و مقابله با بیابان‌زایی در نتیجه مدیریت مصرف آب، اصلاح روش‌های کشاورزی و فرهنگ زیستن در مناطق خشک عنوان کرده و افزوده است: «نهال کاری، کنترل هرز آب‌ها، مدیریت چرای دام، و مالچ پاشی از پروژه‌های اجرایی در این مناطق است که اکنون این عرصه‌ها به جنگل‌های دست کاشت یا بوته‌زارهای انبوه تبدیل شده‌اند. استراتژی مدیریت کوچ در مراتع مبتنی بر دانش‌بومی و تغییرات در برنامه کوچ عشایر اجرا می‌شود تا عشایر کمترین آسیب از خشک‌سالی را ببینند و کمترین آسیب را به مراتع وارد کنند.»

جعفریان با بیان اینکه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در بالا دست قنوات و چاه‌های آب موجب بهتر شدن وضعیت آب قنوات و آب‌های زیرزمینی می‌شود، عنوان کرده است: «از دست رفتن قابلیت‌های بیولوژیکی و حاصلخیزی خاک، شور و غیر حاصلخیز شدن اراضی، از بین رفتن جنگل‌ها و مراتع، و تغییر کاربری زمین از عواقب بیابان زایی است که به دلیل عوامل انسانی و سو مدیریت منابع آبی و همچنین عوامل طبیعی و کاهش بارندگی رخ می‌دهد.»

ابتدای انقلاب تاکنون 8.7 میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی مستعد تولید گرد و غبار و طوفان‌های ماسه‌ای تثبیت شده است.

عنوان می‌شود به‌منظور مقابله با بیابان‌زایی از ابتدای انقلاب تاکنون 8.7 میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی مستعد تولید گرد و غبار و طوفان‌های ماسه‌ای تثبیت شده است. نتایج تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که میزان دبی رسوبات بادی در عرصه‌های احیا شده مناطق بیابانی تا ۱۰۰ برابر کاهش یافته و از ۳۵۰۰ کیلوگرم بر متر مربع در عرصه‌های احیا نشده حساس به فرسایش بادی به ۳۵ کیلوگرم بر متر مربع در مناطق احیا شده تقلیل یافته است.

ایران در کنار دیگر کشورهای دنیا روند بیابانی شدن را طی می‌کند روندی که پیامدهای بیشماری دارد و حیات کره‌خاکی و زندگی بشریت را به شدت تهدید می‌کند لذا لازم است هرچه سریعتر با توجه به اهمیت موضوع اقدامات موثر در مسیر بیابان‌زدایی با سرعت و توجه بیشتری پیش‌برده شود.