اهداف سفر عبدالمهدی و بن‌علوی به تهران چیست؟
در نوشتار پیش‌رو ضمن بررسی روابط دوجانبه کشورهای عراق و عمان با جمهوری اسلامی ایران به اهداف سفر نخست وزیر عراق و وزیر خارجه عمان به تهران پرداخته می شود.
به گزارش راهبرد معاصر؛ در بحبوحه شدت گرفتن تنش‌ها در منطقه خلیج فارس، عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق روز دوشنبه گذشته (22 جولای) به تهران سفر کرد و یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه عمان نیز شنبه (27 جولای) به تهران سفر می‌کند. در این نوشتار، ضمن بررسی روابط دوجانبه این کشورها با جمهوری اسلامی ایران، اهداف خاص این سفرها بررسی می‌شود.
روابط دو جانبه ایران و عراق
روابط جمهوری اسلامی ایران با عراق از جمله روابط پایدار و باثبات در سطح منطقه غرب آسیا است که فاکتورهای چهارگانه جغرافیا، مذهب، سیاست و اقتصاد در تنظیم این روابط نقش دارد. عراق و ایران بیش از 1500 کیلومتر مرز مشترک جغرافیایی دارند و همجواری جغرافیایی فاکتور مهمی در روابط کشورها از جمله تهران و بغداد است. عراق و ایران از جمله کشورهایی هستند که به لحاظ مذهبی شیعیان اکثریت جمعیتی آنرا تشکیل میدهند و این نیز فاکتور اساسی در روابط دو کشور است. به لحاظ سیاسی، ایران و عراق دو بازیگر مهم در منطقه و البته با وزن متفاوت سیاسی هستند، اما دو کشور ضمن اینکه روابط صلح آمیزی با هم دارند با هرج و مرج و تنش در سطح منطقه مخالف هستند و بخشی از جمعیت و گروههای عراقی به خصوص حشد الشعبی در محور مقاومت قرار میگیرند. اگرچه به لحاظ اقتصادی، حجم تجاری دو کشور حدود 12 میلیارد دلار است، اما مقامات تهران و بغداد در صدد هستند که این حجم را طی یک سال آینده به 20 میلیارد دلار افزایش دهند. همجواری جغرافیایی سبب شده است که تقویت روابط اقتصادی برای دو کشور موضوع مهمی باشد که در اغلب دیدارهای دیپلماتیک مورد تاکید قرار می‌گیرد.
با توجه به این فاکتورها، عراق و ایران در جهت تقویت روابط دوجانبه گام بر میدارند که یکی از نشانه های آن نیز دیدارهای دیپلماتیک متعدد میان مقامات دو کشور است. طی 5 ماه گذشته 4 دیدار دیپلماتیک میان مقامات ارشد دو کشور انجام شد. حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران مارس 2019 و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه نیز ژوئن گذشته در سفر به بغداد با مقامات عراقی دیدار و گفتگو کردند. عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق نیز پیش از سفر دوشنبه گذشته، آوریل 2019 نیز سفری سه روزه به تهران داشته و سفر دوشنبه گذشته وی به تهران دومین سفر طی چهار ماه اخیر است. این در حالی است که برهم صالح، رئیس جمهوری عراق نیز اکتبر 2018 به تهران سفر و با مقامات جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفتگو کرده است. سفر دوشنبه گذشته عادل عبدالمهدی به تهران دقیقاً مصادف با سفر از قبل پیش‌بینی شده وی به واشنگتن بود که گفته می‌شود آمریکایی‌ها به دلیل مواضع دولت عراق در قبال تحریم‌های غیرقانونی آمریکا علیه ایران، فعلاً از استقبال عبدالمهدی خودداری کرده‌اند.
روابط دوجانبه ایران و عمان
عمان نیز از جمله کشورهای عربی است که روابط حسنه ای با جمهوری اسلامی ایران دارد. نگاه عمان به ایران همواره در تضاد با نگاه کشورهایی نظیر عربستان، امارات و بحرین به جمهوری اسلامی ایران بوده است. عمان ضمن اینکه نگاه مثبتی به روابط با ایران دارد، تهران را بازیگری قابل احترام و تاثیرگذار در منطقه غرب آسیا میداند و با سیاستهای ضد ایرانی عربستان همسو نیست. ایران از رویکرد میانجیگرایانه عمان در تحولات منطقه ای استقبال می‌کند. در همین حال، عمان و ایران دو کشوری هستند که کنترل تنگه راهبردی هرمز را در اختیار دارند.
اهداف سفر عبدالمهدی و بن علوی به تهران
واقعیت این است که سفر عادل عبدالمهدی به تهران و سفر یوسف بن علوی به تهران بیش از آنکه مربوط به روابط دوجانبه باشد به تحولات منطقه ای مرتبط است. تنش در منطقه خلیج فارس طی ماههای اخیر در اثر سیاست خصمانه آمریکا ضد جمهوری اسلامی ایران و اتخاذ رویکرد «اقدام در مقابل اقدام» جمهوری اسلامی ایران و همچنین همسویی برخی کشورهای اروپایی به خصوص بریتانیا با آمریکا ضد ایران روند صعودی گرفته است. سرنگونی پهپاد آمریکایی «گلوبال هاوک»، توقیف نفتکش حامل نفت جمهوری اسلامی ایران توسط دولت بریتانیا در جبل الطارق و اقدام متقابل جمهوری اسلامی ایران در توقیف نفتکش بریتانیایی در تنگه هرمز به دلیل رعایت نکردن مقررات حقوق بین الملل همگی از نشانه های افزایش سطح تنش در منطقه خلیج فارس است.
با توجه به این شرایط میتوان گفت عبدالمهدی و بن علوی در قالب دو بازیگر میانجیگر به خصوص میان تهران و لندن ایفای نقش می‌کنند. در همین راستا، تنها ساعاتی پیش از سفر عبدالمهدی به تهران، «پنی موردانت»، وزیر دفاع بریتانیا در تماس تلفنی با عادل عبدالمهدی با وی پیرامون روابط بین تهران و لندن بر سر توقیف نفتکش‌های دو کشور بحث و گفت وگو کرد. عبدالمهدی پس از سفر به تهران نیز با وزیر دفاع بریتانیا به صورت تلفنی گفتگو کرد تا نتیجه مذاکرات به مقامات جمهوری اسلامی ایران را در خصوص نفتکش بریتانیایی به وی اطلاع دهد. در همین حال، نخست وزیر عراق در نشست خبری هفتگی خود در بغداد نیز گفت: «با حسن روحانی رئیس جمهور ایران درباره نفتکش توقیف شده بریتانیایی گفتگو و بر اهمیت کاهش تنش‌ها در این زمینه تأکید کردیم.»
نکته دیگر این است که سفر عبدالمهدی به تهران در شرایطی انجام شد که وی پیش از این پیشنهاد برگزاری کنفرانس منطقه ای با حضور ایران و کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی و امارات را مطرح کرده بود. این موضوع در سفر عبدالمهدی به تهران نیز پیگیری شد، در حالی که عربستان سعودی نیز طی یک هفته اخیر از آمادگی برای تعامل دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران خبر داده بود. دولت عراق تلاش دارد از ظرفیتهای خود برای برگزاری این کنفرانس منطقه ای استفاده کند و اگر در این زمینه موفق شود به منزله ارتقای جایگاه منطقه ای بغداد و گام مهمی در جهت کاهش تنش میان دو قدرت اصلی منطقه یعنی عربستان و ایران و کاهش تنش در خلیج فارس خواهد بود.
موضوع دیگر درباره سفر نخست وزیر عراق به تهران این است که این سفر یک هفته پس از سفر «فدریکا موگرینی» مسؤول روابط خارجی اتحادیه اروپا به بغداد انجام شد. موگرینی در این سفر بر لزوم کاهش تنشهای در منطقه خلیج فارس تأکید کرد.
میانجیگری میان ایران و بریتانیا در سفر یوسف بن علوی به تهران نیز مد نظر قرار دارد، کماایکه دولت عمان پس از افزایش تنش میان لندن و تهران، خویشتنداری دو طرف را خواستار شده بود. اما به نظر میرسد وزیر خارجه عمان دو دستور کار مهم دیگر نیز دارد.
نخست اینکه، یوسف بن علوی تلاش می‌کند برای کاهش تنش میان ایران و آمریکا گام بردارد. عمان طی سالهای اخیر بارها در جهت کاهش تنش میان ایران و آمریکا گام برداشته است. در همین حال، عمان در جریان مذاکرات هستهای میان ایران و 1+5 نیز اقدامهای مهمی انجام داده بود. یوسف بن علوی ماه مه 2019 نیز به ایران سفر کرده بود. روزنامه سعودی «الشرق الأوسط» پس از این سفر به نقل از یوسف بن علوی نوشت که عمان با دیگر طرف‌ها برای آرام‌سازی تنش بین آمریکا و ایران تلاش می‌کند و در این زمینه تماس‌های زیادی برقرار است.
سفر بن علوی در شرایطی انجام می‌شود که تنش بین ایران و آمریکا در مقایسه با سفر ماه مه بن علوی افزایش نیز داشته است. از یک سو ایران تعهدات برجامی خود را کاهش داده است و از سوی دیگر حتی آمریکا و ایران تا آستانه درگیری نظامی محدود نیز پیش رفتهاند. افزایش تنش میان ایران و آمریکا در منطقه خلیج فارس که ریشه در سیاستهای خصمانه واشنگتن ضد ایران از جمله سیاست به صفر رساندن صادرات نفت ایران دارد، در پی سرنگونی پهپاد آمریکایی توسط نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران افزایش نیز یافته است. عمان بار دیگر تلاش می‌کند میان دو کشور میانجیگری کند، در حالی که طی هفته اخیر خبرهایی توسط رئیس جمهوری آمریکایی درباره سرنگون کردن پهپاد ایرانی منتشر شد، اما مقامات جمهوری اسلامی ایران آنرا رد کرده اند. به نظر میرسد بن علوی در سفر به تهران حامل پیام آمریکا است، پیامی که میتواند عدم تمایل آمریکا برای درگیری با جمهوری اسلامی ایران و درخواست مجدد آن برای مذاکره با تهران باشد.
دوم اینکه، با توجه به عقب نشینی امارت از یمن و ابراز تمایل تلویحی عربستان برای پایان دادن به این جنگ، به نظر میرسد یوسف بن علوی نیز مانند عادل عبدالمهدی تلاش خواهد کرد زمینه گفتگو میان تهران و ریاض را فراهم کند. عمان کشوری است که به عنوان یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس، همواره تعادل را در روابط با عربستان و ایران حفظ کرده است. به همین دلیل، عمان همواره حامل پیامهایی برای ریاض و تهران طی سالهای اخیر بود که دو کشور روابط دیپلماتیک ندارند.
نتیجه‌گیری
سفر نخست وزیر عراق و وزیر خارجه عمان به تهران در بحبوحه افزایش تنش در خلیج فارس است. از یک سو به دلیل توقیف نفتکش ها روابط ایران و لندن دچار تنش شده است، از سوی دیگر روابط تهران و واشنگتن در پی سیاست خصمانه آمریکا علیه ایران و اقدامهای دفاعی و برجامی اخیر ایران بیش از هر زمان دیگری دچار تنش است. ایران با اقدامهای اخیر خود تلاش دارد این پیام را منتقل کند که از ظرفیت دفاعی و نظامی بالایی برای تأمین منافع خود حتی در مقابل قدرتهای غربی برخوردار است، موضوعی که پذیرش آن برای غرب به خصوص واشنگتن و لندن، سخت است. در چنین فضایی، عبدالمهدی و بن علوی تلاش دارند با میانجیگری تلاش کنند از سطح تنش در روابط تهران با لندن و واشنگتن بکاهند. در همین حال، برگزاری کنفرانس منطقه ای میان ایران و کشورهای عربی از جمله عربستان و امارات نیز موضوع گفتگوی عادل عبدالمهدی و یوسف بن علوی با مقامات جمهوری اسلامی است. باید منتظر ماند و طی روزهای آینده دید که آیا این سفرها به تهران میتواند از گسترش تنش در خلیج فارس جلوگیری کند یا خیر؟