«ساواک» چرا و چگونه تشکیل شد؟
آخرین مدیرکل اداره هشتم ساواک (ضدجاسوسی)، با برشمردن روند سرکوب مخالفان سیاسی رژیم پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط فرمانداری نظامی، ضرورت ادامه سیاست سرکوب مخالفان در سال‌های آتی حیات رژیم پهلوی را به دست سازمانی کارآمدتر، از دلایل مهم تشکیل ساواک برمی‌شمارد.
به گزارش راهبرد معاصر؛ «دهم مهرماه سال ۱۳۳۵ تشکیل اولین نهاد متمرکز اطلاعاتی در ایران در هیأت دولت به تصویب رسید؛ سازمان اطلاعات و امنیت کشور «ساواک» در فرمانداری نظامی کار خود را آغاز کرد. در یک ماه ۳۵ نفر از افسران و درجه‌داران ارتش در ساختمانی در خیابان ایرانشهر مقدمات تأسیس و آغاز فعالیت‌های امنیتی را فراهم کردند. برخی نوشته‌اند که لایحه تأسیس ساواک چهار ماه بعد به تصویب مجلس سنا رسید.
پهلوی از همان اول علیه مخالفان سیاسی بی‌پروا بود؛ برای همین رضاشاه در ۱۶ فروردین ۱۳۱۰، واحد پلیس سیاسی یا اداره اطلاعات شهربانی را تأسیس می‌کند. مسیر خیلی از فعالان سیاسی از این اداره به زندان قصر می‌رسید و داستان شکنجه توسط محمد درگاهی، محمدحسین‌خان آیرم و رکن‌الدین‌خان مختاری داستانی است تلخ و دهشتناک؛ هر روز فشار بر زندانیان سیاسی بیشتر می‌شد و پزشک احمدی آمپول آب گرم و هوا تزریق می‌کرد. حالا داستان شکنجه در دوره محمدرضا شاه تلخ‌تر بود و بیشتر زبانزد.
اگر او روزی مجبور بود برای محکم کردن جای پای خود زندانیان سیاسی دوره پدر را عفو کند و برخی از آن‌ها حزب توده ایران را تأسیس کنند؛ درست پانزدهم سال بعد یعنی در سال ۱۳۳۵ فرماندار نظامی تهران به این نتیجه رسیده بود که حزب و شبکه نظامی‌اش را درهم شکسته و ۴۱۲۱ عضو حزب توده را بازداشت کرده است و بخشی از این سناریو زمانی اتفاق می‌افتاد که هیأت دولت به فکر تأسیس ساواک بود.
سیزده روز بعد از همراهی هیأت دولت برای تأسیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور، دادگاه بدوی فوق‌العاده نظامی حکم اعدام چهار نفر از افسران عضو سازمان نظامی حزب توده را که محاکمه آنان از دو روز پیش شروع شده بود، صادر کرد. به موجب این حکم هشت نفر دیگر از اعضای حزب توده به زندان‌هایی از ۱۵ تا ۲۰ سال محکوم شدند.
زمستان ۱۳۳۵ ساواک رسماً کار خود را آغاز کرده بود؛ قبل از آن یعنی در ۱۵ شهریور ۱۳۳۴ اداره اطلاعات ستاد ارتش تأسیس شده بود. پیش از تشکیل اداره اطلاعات ستاد ارتش و پس از آن ساواک، کار‌های اطلاعاتی خارج و داخل کشور، بر عهده رکن ۲ ستاد ارتش بود.
برخی می‌گویند طرح تشکیل ساواک ابتکاری از سوی دلتمردان و هیأت حاکمه کشور نبود. حسین فردوست تشکیل ساواک را به سیا و امریکا نسبت می‌دهد و می‌گوید: «این سازمان در راستای توسعه شبکه‌های اطلاعاتی ـ. امنیتی منطقه‌ای سیا تشکیل شد.»
محمدحسنین هیکل، روزنامه‌نگار برجسته مصری هم که کتابی درباره انقلاب ایران و ریشه‌های آن نوشته، با برشمردن علایق و خواسته‌های سیاسی، اقتصادی و استراتژیک امریکا در ایران پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ و تشکیل ساواک را مؤثرترین اقدام امریکا و سیا ارزیابی می‌کند که جهت تقویت علایق و منافع آنی و بلندمدت آن کشور در این منطقه احساس نیاز می‌شد.
او ساواک را «بیش و کم شاخه‌ای از سیا» به شمار آورده که عمده فعالیت‌هایش در راستای اهداف امریکا شکل گرفته و هدایت شد. شاید برای همین یکی از مهم‌ترین گزارش ساواک در بیست‌ودوم اسفندماه ۱۳۳۵ درباره حوزه علمیه قم و جایگاه علمی و سیاسی آیت‌الله خمینی بود.
جان. دی. استمپل، کارمند بخش سیاسی اطلاعاتی سفارت امریکا در تهران هم دیدگاهی مشابه درباره نقش سیا در تشکیل و تجهیز ساواک دارد. او تأکید می‌کند که «سازمان امنیت و اطلاعات کشور [ساواک]... آمیزه‌ای از اف. بی. آی [F.B.I]و سی. آی.ای [CIA]امریکا بود.»
همچنین منوچهر هاشمی آخرین مدیرکل اداره هشتم ساواک (ضدجاسوسی)، با برشمردن روند سرکوب مخالفان سیاسی رژیم پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط فرمانداری نظامی، ضرورت ادامه سیاست سرکوب مخالفان در سال‌های آتی حیات رژیم پهلوی را به دست سازمانی کارآمدتر، از دلایل مهم تشکیل ساواک برمی‌شمارد.
در هر صورت ساواک تشکیل شد تا مخالفان سلطنت پهلوی از سر راه برداشته شوند و در طول ۲۲ سال آینده که خود از سر راه برداشته شود. زمانی که سنگ‌بنای ساواک روی هم گذاشته می‌شد آوازه شکنجه زندانیان سیاسی حتی به گوش سفارت انگلیس هم رسیده بود؛ از شلاق زندانی تا استفاده از دستبند قپانی، ناخن کشیدن تا آزار‌های جنسی و زندان قزل‌قلعه و حمام شکنجه آن و، اما خود مسئولان سفارت در رده‌های بالا سکوت را بر افشاگری ترجیح می‌دادند، همان‌طور که تیمسار بختیار مسئول شکنجه را شخص شاه می‌دانست که با سکوتش فرمان این کار را داده بود؛ از پایان سال ۱۳۳۵، دیگر این نام ساواک بود که وحشت‌آفرین بود.»
منبع: روزنامه ایران