ایمنی پایین به ویروس کرونا فرصت جهش‌های بیشتر و مقاومت به درمان می‌دهد

به گزارش راهبرد معاصر دکتر نیما طائفه شکر، دکترای ایمونولوژی از انگلستان و فوق دکترای ایمونولوژی از کانادا، محقق ایرانی در زمینه مکانیسیم های کووید۱۹ در سیستم ایمنی بدن در گفت و گویی اختصاصی با ایسنا، پاسخگوی سوالاتی پیرامون جهش های ویروس کرونا، واکسن های کرونا، تفاوت واکسن ها، اثربخشی آنها و ایمنی زایی آنها در بدن انسان بود که در ادامه می خوانید.

ابتدا اشاره ای به انواع واکسن های کرونا و تفاوت واکسن ها در ایجاد ایمنی در برابر بیماری ها داشته باشید.

واکسن ها در کووید۱۹ به صورت کلی به چهار نوع تقسیم می شوند و از این چهار نوع، سه نوع مورد تایید یا استفاده قرار گرفته است. نوع اول که از پیکره خود ویروس استفاده می شود ولی ویروسی که غیرفعال است، و واکسن های چینی که چهار نوع مهم است در این دسته قرار می گیرد. اما واکسن هایی که تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و یا تاییدیه سازمان بهداشت جهانی (WHO) را گرفته اند، مثل واکسن فایزر، مدرنا و واکسن استرازنکا نوع دوم و سوم این واکسن ها هستند. واکسن آکسفورد ـ استرازنکا، واکسن هایی هستند که از حامل های ویروسی استفاده می کنند. قدمت این تکنولوژی به ۴۱ سال قبل برمی گردد و از DNA  استفاده می کنند که دارای توالی پروتئین اسپایک است، یعنی RNA  که پروتئین اسپایک را کد می کند در  یک DNA  ای ادغام می کنند و این DNA را داخل ویروسی قرار می دهند که این ویروس، ویروس حامل است. وقتی که واکسن تزریق می شود، ویروس DNA را داخل سیتوپلاسم آزاد می کند (سیتوپلاسم فضای بیرونی هسته است که به وسیله غشا بیرونی احاطه شده است). این ویروس DNA را داخل سیتوپلاسم آزاد می کند و  DNA مورد نظر به داخل هسته می رود و بعد از تبدیل شدن به mRNA دوباره به فضای سیتوپلاسم برمی گردد و توسط ریبوزوم ها (به اصطلاح کارخانه های پروتئین سازی) تبدیل به پروتئین اسپایک می شود. این پروتئین در سطح سلول بیان می شود و پاسخ های ایمنی علیه این پروتئین ایجاد می شود. این تکنولوژی همانطور که گفته شد قدمت ۴۱ ساله دارد و در تحقیقات مختلف و بسترهای واکسن سازی مختلف مثل هپاتیت B، هاری، ابولا، مالاریا، سیاه زخم، سارس، آنفلوآنزا و ... آزمایشات کلینیکی و پیش کلینیکی بر روی آن انجام شده و از آن ها استفاده می شود.

ویژگی متمایز کننده این واکسن ها از یکدیگر چیست؟

در مورد واکسن های mRNA با همان پلتفرم که واکسن های فایزر و مدرنا بر اساس آن ساخته شده به این صورت است که از mRNA  استفاده می شود، یعنی  mRNA که پروتئین اسپایک ویروس را کد می کند، داخل یک نانو پارتیکل های لیپیدی قرار داده می شود، این نانوپارتیکل ها کمک می کنند که mRNA تجزیه نشود و به تحویل درون سلولی آن کمک می کنند، به طوری به سیتوپلاسم می رود و با ریبوزوم ها شروع به ساختن پروتئین اسپایک ویروس می کنند و در سطح سلول بیان می شوند که پاسخ های ایمنی علیه آن ایجاد می شود.

 مکانیزم این نوع به گونه ای نیست که برخی افراد عنوان کردند که می خواهند ژنتیک ما را تغییر بدهند و امثالهم این موارد که اصلا از لحاظ علمی امکان پذیر نیست، چون که این روش نسبت به روش های سنتی، اصلا mRNA داخل هسته سلول نمی روند که DNA ما هم داخل هسته است و در نتیجه ادغامی حتی تصادفی با اطلاعات ژنتیک ما صورت نمی گیرد.

جدید بودن این تکنولوژی واکسن سازی به چه معناست؟

وقتی می گوییم که این یک تکنولوژی جدید است به این معنی نیست که مثلا از دیروز یا چندین سال اخیر شروع شده است. این تکنولوژی از ۱۹۹۰ شروع شد و قدمتش ۳۱ ساله است که در همان سال ۱۹۹۰  mRNA ایی را به موش ها تزریق کردند و توانستند پروتئین های مربوط به آن را شناسایی کنند. در سال های بعد توانستند این پلتفرم را بهبود بخشند، به ویژه از ۲۰۱۰ به بعد آزمایش های مختلفی را در مورد عفونت ها و ویروس های مختلف مثل ویروس هاری، آنفلوانزا، ابولا، هپاتیت C، ایدز بررسی کردند و تحقیقات ادامه دار بوده است. به عنوان نمونه واکسن مدرنا آزمایش های بالینی مختلفی را بر اساس واکسن مبتنی بر mRNA در عفونت های دیگر مثل سیتومگالو ویروس، زیکا یا آنفلوانزا در فازهای مختلف آزمایش های بالینی از چند سال پیش شروع کرده و تحت مطالعه دارد و تا الان عارضه جدی ایی گزارش نشده است. این نوع mRNA در درمان سرطان ها هم استفاده می شود و تحقیقات بسیار امیدوار کننده بوده، به خصوص در درمان سرطان های متاستاتیک مثل  لنفوما، ملانوما و گلایوبلاستوما تحقیقات بسیار امیدوار کننده بوده و آزمایش های بالینی در مورد سرطان ها با همین تکنیک و پلتفرم در حال مطالعه است.

مزایای این واکسن ها چیست؟

این واکسن ها مزایای خوبی هم دارند، مثلا نسبت به واکسن های سنتی که پیکره خود ویروس را استفاده می کنند که می تواند واکنش هایی را ایجاد کند که گاهی دیده شده است، اما این واکسن فقط از mRNA استفاده می کند که یک پایه غیر عفونی است و دلیل دوم این است که اصلا ادغامی صورت نمی گیرد، درحالی که مثلا در مدل قبلی (آکسفوردـ استرازنیکا) ادغام بود؛ RNA که پروتئین اسپایک ویروس را کد می کند با یک ادغامی در DNA  قرار می گرفت، اما این واکسن ها ادغام هم ندارند و این باعث می شود ریسک جهش زایی هم پایین بیاید. مزیت سوم این است که در این واکسن ها تحت شرایط و فرایندهای فیزیولوژیک  mRNA بعد چند ساعت تجزیه می شود و این باعث کاهش ریسک مسمومیت متابولیت نیز می شود. دلیل چهارم ارزان بودن، امکان تولید سریع و انبوه در زمان کوتاه است. مجموع این ها دلایل واضحی است که چرا واکسن سازی به این سمت رو آورده و خیلی امیدوار کننده است. با این وجود باید درنظر داشت که مطالعات ادامه دارد اما مطالعه خیلی مهمی که در مجله معتبر Immunity منتشر شده و روی موش ها صورت گرفته دو پلتفرم مختلف را روی موش ها مقایسه کردند mRNA و پلتفرم سنتی، آنجا نشان دادند که پاسخ های ایمنی خیلی بهتر و قوی تر علیه واکسن های با پایه mRNA ایجاد می شود؛ یعنی پاسخ های ایمنی همورالی که ایجاد شد ارتباط مستقیم با ساخت هرچه بهتر آنتی بادی های خنثی کننده داشت یا ایمنی سلولی خیلی قوی بود که مسلما وقتی پاسخ ایمنی قوی باشد، این می تواند یکی از عوامل افزایش ماندگاری پاسخ های ایمنی باشد.

در مورد اثربخشی واکسن های کرونا نیز توضیح دهید.

در مورد اثر بخشی سه واکسن مدرنا، فایزر، استروزنیکا آکسفورد باید گفت این واکسن ها اثر بخشی بالای ۹۰ درصد را نشان دادند و دو واکسن چینی اثر بخشی  ۷۰ـ۵۰ درصد، اما اینکه ایمنی واکسن چقدر است، تا چه زمانی ماندگاری دارد و آیا دائمی است یا موقت نیاز به مطالعات و زمان بیشتری داریم، اما اکثرا اعلام کرده اند که ماندگاری ایمنی واکسن حداقل ۱ سال است و مطالعه ای که در مجله معتبر New England Journal of Medicine در هفته های اخیر چاپ شد در مورد واکسن مدرنا بود، نشان داد که افراد سه ماه بعد از دریافت دوز دوم، همچنان آنتی بادی های خنثی کننده و متصل شونده را در سطح بالا  دارند، اما فعلا نمی دانیم پاسخ های ایمنی سلول های خاطره ای به چه شکل است هنوز آنالیز نشده و این ها می تواند کمک کننده باشند. همه ی واکسن سازی ها مطالعات مستمر انجام می دهند و مدرنا مطالعه دیگری را با آنالیزهای یک ساله واکسن منتشر خواهد کرد.

پس از ابتلا به ویروس کرونا آنتی بادی ها تا چه زمانی در بدن می مانند؟

مطالعات اخیر نشان می دهد پاسخ های ایمنی بعد از ابتلا به ویروس تا ۸ ماه در بدن پایدار هستند و در ۹۰ درصد بیماران مشاهده شده که پاسخ های ایمنی پایداری دارند، اما بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بیماران پاسخ های کووید۱۹ بعد از چند ماه ضعیف می شود و دلیل شفافی برای این مورد وجود ندارد. سیستم ایمنی بسیار پیچیده است و پاسخ های ایمنی می تواند از شخص به شخص دیگر متغیر باشد، به همین دلیل ایمنی حاصل از ابتلا به بیماری بسیار متغیر است. یکی از دلایل این است که متغیرهای زیادی در نتایج کلینیکی داریم، به زبان ساده تر یعنی اگر فردی مبتلا شود با اطمینان نمی توانیم بگوییم فرد جزو گروه ۹۰ درصد خواهد بود و ایمنی پایدار ایجاد خواهد کرد، اما در مورد خود پاسخ های ایمنی مطالعات قبلی در مورد خانواده کروناویروس ها(سارس) می تواند خیلی کمک کننده باشد و نشان داده شده که آنتی بادی های خنثی کننده دو تا سه سال در بدن می مانند و ایمنی سلولی خاطره ای ۱۱ سال در بدن می مانند. من معتقدم که پاسخ ایمنی که برای بیماری کووید۱۹ ایجاد می شود نسبتا پایدار خواهد بود و نگران پایداری این ایمنی در بدن نیستم.

مطالعات اخیر نشان می دهد پاسخ های ایمنی بعد از ابتلا به ویروس تا ۸ ماه در بدن پایدار هستند و در ۹۰ درصد بیماران مشاهده شده که پاسخ های ایمنی پایداری دارند، اما بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بیماران پاسخ های کووید۱۹ بعد از چند ماه ضعیف می شود و دلیل شفافی برای این مورد وجود ندارد

مطالعه ای که در مجله Nature منتشر شد نشان می دهد که ایمنی سلول های T می تواند تا ۱۷ سال در بدن ماندگار باشد. در این مطالعه نمونه خون بیماران بهبودیافته به سارس  را گرفتند و سلول ها را جدا و مشاهده کردند ایمنی سلولی و سلول های T پس از ۱۷ سال ماندگارند و قابلیت واکنش متقاطع با کووید ۱۹ را دارند، یعنی سلول های ایمنی علیه پروتئین N ویروس کووید۱۹ واکنش داد. پروتئین N یکی از پروتئین های ساختاری ویروس است که به مقدار زیاد در سلول ترشح می شود و ویریون های بالغ تولید می کند. این خود نشان می دهد که این سلول های ایمنی علیه پروتئین ویروس تکثیر می شوند و واکنش و پاسخ ایمنی نشان می دهد. این نکته خوبی بود و امیدوارم پاسخ های ایمنی در کووید پایدارتر باشد.

عفونت طبیعی ناشی از بیماری پاسخ قوی تری ایجاد می کند یا واکسن ها؟

در این زمینه مطالعات محدود است، البته در مطالعات اولیه دیده شده واکسن ها ایمنی قوی تری را نسبت به عفونت طبیعی ایجاد می کنند، اما عفونت طبیعی نشان داده که پایدارتر است و به همین دلیل برای جواب دقیق تر به مطالعات بیشتری احتیاج است. در عین حال که مکانیسم ویروس ها مختلف است مثلا در مورد ویروس اریون پاسخ ایمنی که افراد از عفونت طبیعی دریافت می کنند بسیار قوی تر و بهتر از واکسن است و افرادی بودند که واکسن دریافت می کردند اما باز هم به بیماری مبتلا می شدند.

آیا افرادی که قبلا به بیماری کووید۱۹ مبتلا بوده اند هم نیاز به دریافت واکسن دارند؟

بله، به ویژه در مورد افرادی که بیماری خفیف گرفته اند پاسخ ایمنی هم اکثرا خفیف ایجاد می شود و ممکن است پاسخ ایمنی در عرض چند ماه ناپدید شود و نتواند از ابتلا مجدد جلوگیری کند، پس به همین دلیل افرادی که بیماری خفیف گرفته اند بیشتر نیاز به دریافت واکسن دارند. به طور کلی در مورد مبتلایان مختلف نمی دانیم در عفونت طبیعی که ایجاد شده چقدر ویروس وارد بدن می شود، به همین دلیل واکسن حتما توصیه می شود. واکسن چیزی است که ما دوز مشخص و مطمئن داریم و مسلما پاسخ های ایمنی مطمئنی ایجاد می کند، به همین دلیل واکسن زدن برای افراد توصیه می شود. نکته خیلی مهم اینکه ۱۰ درصد افراد در آزمایش های بالینی واکسن ها کسانی بودند که به کووید۱۹ مبتلا بودند اما متوجه نبودند و پاسخ های ایمنی که علیه این افراد که کووید داشتند و واکسن هم زدند ایجاد و در مطالعات بررسی خواهد شد. در مورد دریافت واکسن حتی ACIP در هفته های اخیر اعلام کرده بود افرادی در دریافت واکسن اولویت دارند که در ۹۰ روز گذشته کووید نگرفته باشند و این افراد اصلا ایمنی ندارند. در نتیجه حتی افرادی که مبتلا شده اند واکسن هم بگیرند  سودمند است و ایمنی بهتری ایجاد می شود.

به طور کلی در مورد مبتلایان مختلف نمی دانیم در عفونت طبیعی که ایجاد شده چقدر ویروس وارد بدن می شود، اما واکسن چیزی است که ما دوز مشخص و مطمئن داریم و مسلما پاسخ های ایمنی مطمئنی ایجاد می کند، به همین دلیل واکسن زدن برای افراد توصیه می شود

آیا واکسن ها علیه جهش های ویروس موثر اند؟

تنوع و تکامل ویروس ها عمدتا توسط دو مکانیسم انجام می شود : ۱- نوترکیبی ۲- جهش

نوترکیبی یعنی اینکه ما دو نوع ویروس مختلف داریم، مثلا دو نوع ویروس آنفلوآنزا یک سلول میزبان مثلا سلول خوک را آلوده می کند و در نتیجه این ماده ژنتیکی این دو با هم ترکیب می شود و یک ویروس جدید به وجود می آید و وقتی انسان با این خوک ارتباط می گیرد مبتلا به این ویروس جدید  می شود. این مکانیسم دقیقا چیزی بود که در سال ۲۰۰۹ به عنوان پاندمی H۱N۱ مشاهده کردیم.

نوع دوم تکامل ویروس ها جهش هاست؛ جهش ها تغیراتی ثابت در توالی ژنتیک ارگانیسم ها یا ویروس ها است که در زمان تکثیر روی می دهد. جهش ویروس ها دو حالت است؛ این جهش می تواند به نفع ویروس و سودمند در جهت ویروس باشد و ویروس بهتر بتواند بیماری زایی و تکثیر و رشد پیدا کند و در مقابل اکثریت جهش ها مضر هستند و باعث می شوند که ویروس سریع تر بمیرد و این انتخاب طبیعی نامیده می شود. اگر جهشی که اثرات مثبت در جهت ویروس داشته باشد مثلا باعث انتقال پذیری بیشتر باشد از این نوع است و این ها قسمت نرمال قضیه است که ما این ها را در ویروس های آنفلوانزا می بینیم که جهش های بسیاری دارد و سالانه واکسیناسیون جدید علیه ویروس آنفلوآنزا داریم. دقیقا همین جهش را در ویروس ایدز هم داریم و تکثیر ویروس خیلی بالاست و میلیارد ها کپی از خودش می سازد که این تکثیر باعث جهش های مختلف و باعث مقاومت درمان هم می شود. وقتی جهش ویروس زیاد است باعث می شود سطح بیرونی ویروس متفاوت به نظر می آید و سلول های ایمنی نمی تواند ویروس را بشناسد و علیه آن اقدام کند و آنتی بادی های قبلی ساخته شده بر علیه ویروس هم اکثرا موثر نیستند.

اما تفاوت اصلی اینجاست که ویروس های RNA دار خانواده های کووید یک تفاوت اصلی با ویروس های RNA دار دیگر (HIV و آنفلوانزا) دارند این است که اندازه ژنوم بزرگ تر است و مکانیسم تصحیح تکثیر را دارند (اگر از خودشان تکثیر کردند و دیدند اشتباه بود مکانیسمی دارند که برگردند و آن را اشتباه را تصحیح کنند) این موضوع باعث پایداری ویروس و سرعت پایین جهش ها می شود. مکانیزم تصحیح باعث می شود در کووید۱۹ سرعت تکثیر ویروس پایین تر باشد و پایداری بیشتر، به همین دلیل جهش ها تقریبا در کووید ۱۹ نصف آنفلوانزا و یک چهارم HIV است.

سرعت جهش های ویروس کرونا در بیماری کووید۱۹ پایین است و این باعث می شود که بشود واکسنی علیه آن طراحی کرد و پاسخ های ایمنی خوبی علیه آن گرفت. اتفاقی که الان افتاده این است که ما جهش های ویروس کرونا را در انگلیس و آفریقا دیدیم. در انگلیس جهش هایی بود دیدیم که تکثیر زیادی پیدا کرد و باعث انتقال پذیری ویروس شد و در جهش آفریقا دیدیم قسمتی از پروتئین اسپایک که  آنتی بادی هایی  علیه آن ترشح می شود کاهشی در تیتر خنثی کنندگی در بیمارانی را نشان داد. نکته خیلی مهم در مورد جهش ها این است که تاکنون ثابت نشده که شدت بیماری زایی ویروس بیشتر شده و به همین دلیل دانشمندان به خصوص در کشورهای پیشرفته مرتب جهش ها را رصد، توالی یابی  و پیش بینی می کنند که چه جهش هایی ممکن است اتفاق بیفتد و این کمک می کند به تولید واکسن ها.

این جهش ها زنگ خطر هستند، اما اینکه آیا واکسن ها برای این جهش های ویروس هم موثر است یا نه، به احتمال خیلی خیلی زیاد بله موثر است.

دلیل موثر بودن واکسن کرونا علیه جهش های ویروس چیست؟

دو دلیل اصلی وجود دارد؛ یکی اینکه آنتی بادی ها بر علیه کل پروتئین اسپایک ایجاد می شود، پروتئین  S قسمت های مختلفی دارد و در جهش ها دیده شده که  یک یا چند قسمت محدود تغییر پیدا می کند، اما قسمت های دیگر دچار جهش نشده اند و همچنان آنتی بادی ها بر آن تاثیر دارند، یعنی ممکن است بعضی از آنتی بادی ها اتصال خوبی در جهت ایمنی واکسن پیدا نکنند، اما آنتی بادی های خیلی زیادی هستند که به قسمت های مختلف پروتئین اسپایک می چسبند این دلیل اصلی است. اما دلیل دوم این است که پاسخ ایمنی فقط آنتی بادی ها نیست؛ به صورت کلی چهار قسمت مختلف پاسخ ایمنی را در ایمنی واکسن داریم و آنتی بادی ها یک قسمتش است.   ایمنی سلولی نشان داده شده که در  واکسن ها به صورت خیلی قوی تحریک می شود و فارغ از جهش ها بررسی می شود. بر اساس این ها بیشتر دانشمندان بر این باورند که واکسن ها همچنان موثرند و با اینکه تحقیقات تکمیلی همچنان ادامه دارد حتی واکسن فایزر اکثر جهش ها را پشت سر گذاشته و همچنان موثر است، اما تحقیقات تکمیلی در مورد بعضی از این جهش هایی که نگران کننده هستند. این ها را سویه های نگران کننده می گویند ـ در جریان است اما بسیار امیدوار کننده است که واکسن ها همچنان موثر خواهند بود.

در واکسن های کرونا ایمنی بالایی دیده شده که بسیار امیدوار کننده است، چراکه باید ایمنی در سطح بالا علیه ویروس داشته باشیم، و با ایمنی محکم ویروس را بکشیم، نه اینکه به ویروس صدمه بزنیم. ایمنی نسبتا پایین و صدمه زدن به ویروس، فرصت بیشتر به ویروس می دهد که جهش پیدا کند و این جهش مقاوم به درمان خواهد بود.

آیا پلاسما درمانی نیز می تواند راهکار درمانی برای مقابله با بیماری کووید۱۹ باشد؟

تحقیقات نشان داده پلاسما درمانی در روزهای اولیه عفونت زمانی که بیمار وارد حالت وخیم مثل طوفان سایتوکائینی نشده می تواند در مواردی موثر باشد. پلاسما درمانی حالتی است که آنتی بادی های با تیترهای خیلی پایین را به بیماران می دهیم اما اگر مثلا در مورد بیمار دارای نقص ایمنی که ویروس های خیلی بالا دارند این درمان صورت بگیرد، این امر خودش میتواند یکی از مهم ترین عوامل ایجاد جهش ویروس باشد. این همان موردی بود که در جهش ویروس کرونا در انگلیس دیده شد و یکی از تئوری های اصلی این بود که این جهش از بیماران نقض ایمنی نشأت گرفته است. در بیمار نقص ایمنی پاسخ ایمنی خوب تولید نمی شود و در نتیجه یک ایمنی نسبی دارد، درحالی که در این بیماران پلاسما درمانی انجام دادند و چند روز بعد دیدند که ویروس جهش پیدا کرد، به همین دلیل یکی از تئوری های مهم این است که افرادی که ایمنی پایین دارند و بخواهیم یک ایمنی ضعیف تر که از نوع پلاسما درمانی است به بیمار بدهیم بیشتر باعث می شود که جهش و مقاومت علیه آنتی بادی ها یا درمان های بعدی صورت بگیرد. نکته مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که وقتی میزان محدودی از آنتی بادی داریم این آنتی بادی در بدن افرادی که ویروس  زیاد دارند لزوما نمی توانند به ویروس ها دسترسی پیدا کنند یا به محل هایی بروند که ویروس تکثیر پیدا می کند و به همین دلیل متعاقبا باعث جهش ویروس و فرار از سیستم ایمنی فرد می شود.

بنابراین واکسن کرونا می تواند به پاندمی پایان دهد؟

بله، نظر من این است که واکسن مهم ترین و موثرترین روش پایان دادن به این پاندمی است و با تمام این جهش هایی که صورت می گیرد واکسیناسیون باید با سرعت و شدت بیشتری ادامه پیدا کند تا سرعت کمتری به ایجاد جهش های این ویروس بدهند.

واکسن مهم ترین و موثرترین روش پایان دادن به این پاندمی است و با تمام این جهش هایی که صورت می گیرد واکسیناسیون باید با سرعت و شدت بیشتری ادامه پیدا کند تا سرعت کمتری به ایجاد جهش های این ویروس بدهند

در پایان اگر صحبتی دارید بفرمایید.

کادر درمان ایران از لحظه اول پاندمی کرونا تاکنون زحمات زیادی کشیدند و با وجود تمامی محدودیت ها و مشکلات در کنار مردم بوده اند، به همین دلیل واکسیناسیون افراد آسیب پذیر و کادر درمان یکی از اولویت های همه کشور هاست و ایران هم نباید از این موضوع مستثنی باشد. واکسن ایرانی که به دست محققان توانمند کشور درحال ساخت است باید شفافیت پیدا کند و داده ها مشخص شود و همه بدانیم این  فرایند چطور پیش می رود که البته زمان بر خواهد بود، بنابراین حتما لازم است مانند تمامی کشور های دیگر دنیا که واکسن را خریداری کرده اند، ما هم واکسن را بخریم و سرعت این فرایند را بیشتر کنیم. پاندمی کرونا نشان داد که باید اولویت بندی داشته باشیم، در عین حال که نشان داد بودجه های تحقیقاتی چقدر می تواند در شکست این پاندمی مهم و مثمر ثمر باشد. اختصاص بودجه های تحقیقاتی بیشتر و شفاف بودن فرایند می تواند به محققان کمک کند تا بتوانند راحت و بهتر و با دغدغه کمتر به دنبال ساخت واکسن ایرانی خوب و موثر باشند.

همچنین پیشنهاد می شود در تصمیم گیری های کلان از نظرات افراد متخصص استفاده شود، چراکه کرونا با جان مردم و سلامت آنها ارتباط دارد، بنابراین باید از وجود افراد متخصص و دلسوز برای تصمیم گیری ها استفاده بشود.

و نکته پایانی در مورد فضای مجازی که اگرچه باعث شده اطلاعاتی یاد بگیریم و سطح اطلاعات مردم بالا برود، اما اطلاعات غلط و شایعه ها هم در این فضا رواج دارد. روی سخن من با افرادی است که پزشک هستند یا تخصص دارند اما مقاله های علمی که تخصص آن را ندارند و در رشته شان نیست صرفا ترجمه جهت دار می کنند.   ما که داوری علمی مقالات را هم انجام میدهیم اگر مطالعه ایی به محدودیت های تحقیق توجه نکرده باشد و نتایج اش را به صورت منتقدانه بحث نکرده باشد مورد اصلاح جدی قرار می دهیم که شاید به رد مقاله منجر شود. آن وقت افرادی  مثلا درمورد همین جهش های کرونا  بدون توجه به محدودیت مطالعه ونتایج که اکثرا در خود مقالات (خوب) به آنها اشاره می شود، آن مقالات را ترجمه صرف می کنند و تنها قسمت هایی را تقطیع و اضافه می کنند این باعث دلهره و نگرانی جامعه می شود، درحالی که باید به این مهم توجه بیشتری داشته باشند.

ایسنا