سیل؛ موهبتی که با سوء مدیریت زیان بار می شود

به گزارش راهبرد معاصر؛ در منطقه جغرافیایی زندگی ما به نام ایران که سال های خشکسالی سختی را پشت سر می گذارد، بارش باران و نزولات آسمانی موهبتی الهی محسوب می شود، البته به شرط آن که زیر ساخت های لازم به منظور بهره برداری از آن تعبیه شده باشد. کاهش باران در سال های اخیر که منجر به از بین رفتن بسیاری از تالاب ها و رودهای تاثیر گذار بر چرخه محیط زیست شده است تبعات بی شمار اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشته تا جایی که بارش باران و برف از اصلی ترین خواسته های مردم و از جمله موضوعاتی است که در رونق تولید به ویژه در بخش کشاورزی، کاهش مهاجرت روستاییان و عشایر به شهرها بسیار تاثیر گذار بوده است.

غافل گیری مدیران و بی توجهی مردم خسارت آفرین شد

آنچه در آغازین روزهای فروردین ماه سال 98 به عنوان سیل در جای جای ایران خبرساز شد از چند نظر باید مورد بررسی کارشناسانه قرار بگیرد. هر چند کارشناسان هواشناسی بر وقوع سیل هشدار داده بودند، اما به نظر می رسد عدم باور پذیری بارش های فراوان باران در دوران خشکسالی و یا به زعم عده ای آغاز دوره ترسالی، مدیران و مسوولان را با آمادگی لازم به پیشواز استفاده از مزایای باران این رحمت الهی نفرستاد، بنحوی که بسیاری از مدیران غافلگیر شده و مردم نیز تا رسیدن به مرز هشدار، خطر و فاجعه تصویر روشنی از بلایای طبیعی سیل و آثار تخریبی غیر قابل اجتناب آن نداشتند.

با آنکه ایران کشوری زلزله خیز است اما براساس شواهد و آمارها می توان گفت اثرات تخریبی سیل کمتر از زلزله نیست، بصورتی که عدم پیشگیری از وقوع آن خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را به جای گذاشته است. قطعا مدیریت منابع طبیعی و آمادگی برای استفاده از مزایای موهبت های الهی چون برف و باران از جمله موضوعاتی است که اگر تا کنون مورد توجه و اهتمام مسوولین قرار نگرفته، بعد از خسارتهای جانی و مالی امسال باید بیش از پیش در دستور کار قرار گیرد تا در صورت وقوع مجدد این مسائل، تلفات و خسارت ها به کمترین میزان برسد.

بیشترین تلفات انسانی در سیل گزارش شده است

ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت کوهپایه ای و آب و هوای خشک و نیمه خشک، اگرچه در مقایسه با دیگر کشورها میزان بارش کمتری دارد اما میزان بارش ها در برخی از نقاط کشور با شدت بیشتری بوده و با توجه به خشکی غالب زیست محیطی پس از یک بارش بلافاصله روان آب ها ایجاد شده و در صورت شدت بارش با پدید آمدن سیلاب شاهد ایجاد خسارات هنگفتی به منابع کشاورزی و مالی مردم هستیم. مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیل و طوفان بیشترین تلفات و خسارات را به جوامع بشری وارد می کنند. بنحوی که در یک دهه گذشته میزان خسارات ناشی از سیل و طوفان بیشتر از خسارت ناشی از زلزله برآورد شده است.

نیمی از بودجه کاهش بلایای طبیعی صرف سیل می شود

آمارها بیانگر آن است که در ایران بیش از نیمی از اعتبارات سالانه طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی و ستاد حوادث غیر مترقبه صرف جبران خساران ناشی از سیل می شود. ضمن اینکه روش های ساخت و ساز و رعایت ضوابط و مقررات، ایمنی سازه‌ها و تأسیسات در مقابل خطراتی چون زلزله افزایش می‌یابد، اما متأسفانه روند طبیعی مقابله با سیل پیشرفت چندانی در ایران نداشته است.

مدیریت سیل کشور مطلوب نیست

متأسفانه موضوع سیل و مدیریت و کاهش خسارات آن در کشور مورد توجه جدی قرار نگرفته و فقط زمانی که سیلاب مخربی جاری می‌شود و فاجعه‌ای بوجود می‌آید، توجه مسئولین و متخصصین به آن جلب می‌گردد. اگر چه بررسی طرح های مهار سیلاب که به صورت محدود و پراکنده در سطح کشور مطالعه و اجرا شده‌اند، نشان می‌دهد یک راه حل مشخص و مطمئن برای کلیه مناطق سیل گیر وجود ندارد اما بدیهی است پدیده ی سیل علیرغم همه ی پیچیدگی هایش قابل بررسی و مطالعه بوده و می‌توان در جهت مهار و کاهش خسارات آن و حتی بهره برداری اقتصادی از آن راه حل‌های مناسبی جستجو کرد.

کم شدن پوشش گیاهی عامل ایجاد سیل است

ذوب شدن سریع برف و یخ درکوهستان ها، بارش شدید و کوتاه باران در مناطق کم باران و کم شدن پوشش گیاهی منجر به ایجاد سیل می شود. قطعا سیل در مناطقی جاری می شود که گیاهان آن منطقه کم و یا نابود شده اند. در زمین های بدون گیاه، باران علاوه بر ایجاد سیل، باعث تخریب خاک هم می شود. سالیانه میلیون ها تن خاک مرغوب و مناسب برای کشاورزی توسط سیلاب ها شسته و حمل می گردد و از این روی نیز سیل خسارت های زیادی به بخش کشاورزی وارد می کند.

تقابل انسان و سیل به ضرر انسان است

قطعا عوامل انسانی که شامل اقدامات،‌ تصمیم گیری ها و فعالیت های آدمی در پهنه سیل خیز می شود نقش موثری در کاهش اثرات تخریبی سیل به جای می گذارد. دانشمندان معتقدند که برخی از بلایای طبیعی نظیر سیل، وقتی ظاهر می شوند که بین فعالیت های بشری و طبیعت تقابل و برخورد پیش می آید و در محلی هم که سیل، ناشی از پدیده های طبیعی بوجود آمده است به دلیل عدم حضور بشر در منطقه مشکلی ایجاد نشده است. عدم اعمال مدیریت صحیح در حوضه، بی‌توجهی به مسائل هیدرولیکی در رودخانه، افزایش ضریب زبری و مقاومت آبراهه، برداشت غیراصولی مصالح رودخانه ای، عدم رعایت حریم رودخانه، تخریب سواحل رودخانه و خاکریزها، توسعه مناطق شهری و روستایی از مصادیق تاثیر گذاری انسانی در افزایش خطرات ناشی از سیل است.

خطرها، پیامدها و خسارت های ناشی از سیل بی شمار است

قطعا سیل دارای خساراتی است که به دو بخش محسوس و نامحسوس تقسیم می شود. خسارات محسوس مستقیم را می توان در تلفات و ضایعات انسانی، آبگرفتگی منازل و اماکن مسکونی و صنعتی، آبگرفتگی مزارع و از بین رفتن محصولات کشاورزی و تلفات دامی، تخریب تاسیسات زیربنایی نظیر جاده ها و پل ها و خطوط انتقال برق و شبکه های آب و گاز عنوان نمود. هزینه های ایجاد مسکن موقت، احساس عدم امنیت، پاکسازی منطقه مسکونی و احداث مجدد، ایجاد آشفتگی های اجتماعی و احیاء سیستم خدماتی مانند آب و برق در کنار از بین رفتن کامل اراضی کشاورزی، هزینه احیاء اراضی و راه ها و فرسایش خاک و خسارت به صنایع و تاسیسات زیر بنایی نیز از سایر تاثیرات منفی سیل بر حوزه های اجتماعی و اقتصادی است. تلفات دامی، شیوع بیماری  را نیز می توان از آثار منفی سلامتی و تامین مواد غذایی پروتینی و کشاورزی مورد نیاز مردم عنوان نمود. از دیگر تاثیرات نامطلوب سیل را می توان در خسارت به شبکه راه ها، پل ها و راه آهن، تخریب ساختمان های خدمات عمومی، اختلال در حمل و نقل، تخریب خطوط انتقال نیرو و تلفن و خسارت وارده به شبکه آب آشامیدنی نام برد.

تالاب ها با سیل زنده می شوند

در کنار همه این موارد یاد شده که تبعات و خسارات سیل به شمار می روند برخی معتقدند، سیلاب ها برای تالاب ها به ‌ویژه تالاب هایی که رو به‌ خشک ‌شدن هستند، فواید بسیار زیادی دارد، چراکه به غیر از ‌ورود آب به آنها، موجب تعدیل شوری تالاب می شود، تغذیه سفره های زیر زمینی در کشور خشکی چون ایران نیز از منافع سیل به شمار می رود، چرا که ایران جزء کشورهای خشکی قرار دارد که درجه حرارت و میزان تبخیر در آن بسیار بالاست. علاوه بر این، ریل گذاری ایران در حوزه صنعت متکی بر صنایع آب بر مانند فولاد است، که با توجه به خشکی چندسال اخیر ایران، این صنعت رو با تهدید جدی مواجه ساخته بود، اما باران های اخیر و سرریز شدن بسیاری از سدهای کشور، حداقل برای مدتی تهدیدات را از صنعت فولاد دور می سازد.

عدم مدیریت مطلوب انسانی مزایای سیل را نابود می کند

مثل هر شرایط دیگری، سیل ها هم می توانند مزایايي داشته باشند، گاهی حتی خشکسالی و زلزله ما را برای مقابله با ضعف ها و بهبود سیستم ها آماده می کند. سیل هم در زمینه مدیریت و برای جلوگیری از تکرار آن شرایط در آینده، می تواند چنین اثرات مثبتی داشته باشد. سیل می تواند در کاهش مساله گرد و غبار به ویژه در مناطق جنوبی و غرب کشور و تجدید آب های زیرزمینی و منابع آبی کمک شایان توجهی به محیط زیست باشد. هر چند این موضوع وابسته به شرایط و نحوه وقوع سیل و مدیریت آن دارد، چون ممکن است سیل مخرب هم باشد و زمین ها را از بین ببرد. از آن طرف، طبیعت و بعضی از اجزای آن آسیب می بیند اما در مجموع طبیعت و اکوسیستم از وقوع این پدیده خوشحال می‌شود چون جان دوباره می‌گیرد. سیستم با وقوع سیل می تواند سرحال شود و تالاب ها احیا شوند، اما این تنها یک‌سوی ماجراست، چرا که تا زمانی که مسئولین و قوانین اجازه ساختن خانه در حریم روخانه یا از بین بردن جنگل ها و پوشش گیاهی را می دهد و نظارت چندانی بر آن نیست، سیل بیش از مزایای طبیعی خود خسارت آفرین خواهد بود.