دلایل و ریشه‌های بحران جهانی غذا؛ چه کسی مقصر است؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ اخیرا داده‌های منتشر شده توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) به وضوح افزایش قیمت مواد غذایی را نشان می‌دهد. این سازمان که شاخص قیمت مواد غذایی را با ارزیابی ماهانه تغییرات قیمت محصولات غذایی در جهان نمایش می‌دهد، داده‌ها را در ۵ دسته اصلی تجزیه و تحلیل می‌کند که عبارتند از؛ شاخص قیمت گوشت، محصولات لبنی، غلات، روغن‌های گیاهی و شکر. بنابراین شاخص قیمت مواد غذایی فائو با گرفتن میانگین‌ این پنج گروه آنها تشکیل می‌شود. در مارس ۲۰۲۲، این سازمان اعلام کرد که با ۱۵۹.۷ واحد به بالاترین شاخص تمام دوران در افزایش قیمت مواد غذایی رسیده است.

یکی از مسائلی که منجر به افزایش قیمت مواد غذایی شد، روند همه‌گیری کووید-۱۹ بود. با شروع اپیدمی، اقتصاد جهان وارد یک بحران بزرگ شد و تعادل عرضه و تقاضا را تا حد زیادی متزلزل کرد. همچنین براساس داده‌های سازمان تجارت جهانی، برخی از کشورهای عمده تولیدکننده غلات و مواد غذایی با اعمال محدودیت‌های صادراتی، تجارت خود را کاهش داده‌اند تا از مشکل عرضه در بازارهای داخلی خود جلوگیری کنند. مثلا، هند که جایگاه مهمی در تولید گندم در جهان دارد اعلام کرد که صادرات گندم را برای حفظ امنیت غذایی داخلی به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی در سطح جهان ممنوع کرده است.

در واقع با شروع روزهای قرنطینه، کاهش تولید و اختلال در تجارت خارجی، تامین محصولات غذایی را با مشکل مواجه کرد که در نتیجه فشارهای تورمی تشدید و افزایش بی‌سابقه قیمت در بخش کشاورزی و غذا تجربه می‌شود. بطوریکه تعداد افراد در معرض گرسنگی که پیشتر ۶۹۰ میلیون نفر در سراسر جهان برآورد می‌شد حالا با ۱۳۲ میلیون نفر افزایش به ۸۲۲ میلیون نفر رسیده است.

سهم روسیه در صادرات غلات سراسر جهان حدود ۳۰ درصد است. برای نمونه و بر اساس داده‌های رسمی، اوکراین ۴۹.۶ درصد و روسیه ۲۳.۱ درصد از تولید جهانی روغن آفتابگردان را تامین می‌کند که در مجموع ۷۲.۷ درصد می‌شود، یعنی از هر ۱۰۰ لیتر روغن آفتابگردان مصرفی در دنیا، حدود ۷۳ لیتر از این دو کشور تامین می‌شود.

در حالی که اقتصاد جهان در تلاش برای التیام زخم‌های کرونا و پاسخگویی به تقاضای فزآینده بود، جنگ تاثیرگذاری در شرق اروپا و میان روسیه و اوکراین آغاز و مشکلات جدیدی را ایجاد کرد. جنگ روسیه و اوکراین، بعنوان بزرگترین صادرکنندگان غلات در جهان، مشکلات عمده‌ای را در تامین محصولات غذایی اساسی ایجاد کرده است. سهم روسیه در صادرات غلات سراسر جهان حدود ۳۰ درصد است. برای نمونه و بر اساس داده‌های رسمی، اوکراین ۴۹.۶ درصد و روسیه ۲۳.۱ درصد از تولید جهانی روغن آفتابگردان را تامین می‌کند که در مجموع ۷۲.۷ درصد می‌شود، یعنی از هر ۱۰۰ لیتر روغن آفتابگردان مصرفی در دنیا، حدود ۷۳ لیتر از این دو کشور تامین می‌شود.

از آنجایی که جنگ در خاک اوکراین است و تجارت روسیه به دلیل تحریم‌ها مسدود شده، به عنوان مثال وقتی روغن آفتابگردان تولیدی این دو کشور حذف شود؛ برای ۱۰۰ لیتر روغن مورد نیاز دنیا تنها ۲۷ لیتر روغن عرضه می‌شود که در نتیجه قیمت آن افزایش می‌یابد. از آنجایی که این وضعیت مشابه سایر محصولات غذایی است، شاهد تورم جهانی مواد غذایی هستیم.

افزایش قیمت انرژی و نفت در سال‌های اخیر نیز نقش عمده‌ای در افزایش قیمت مواد غذایی داشته است. انرژی‌هایی مانند برق، نفت و گاز در وسایل نقلیه، ماشین آلات مختلف، سمپاشی کشاورزی و فرآیندهای کوددهی مورد نیاز است. علاوه بر این، جنگ روسیه و اوکراین که آغاز شد، شوکی بزرگی بر قیمت انرژی وارد و آن را به سطوح تاریخی رساند. به عنوان مثال، قیمت نفت برنت که در دسامبر ۲۰۲۱ تقریباً ۷۴ دلار بود، در می ۲۰۲۲ با فراتر از ۱۱۰ دلار رسید.

با توجه به اینکه بیشتر تجارت جهانی توسط کشتی‌ها انجام می‌شود و از سوخت‌های نفتی در این کشتی‌ها استفاده می‌شود، پیش‌بینی افزایش قیمت مواد غذایی دور از انتظار نیست. علاوه بر این، وابستگی تولید کودها بعنوان یک نهاده کشاورزی به گاز طبیعی، استفاده از گاز طبیعی در تولید برق نشان می‌دهد که رابطه بین قیمت مواد غذایی و انرژی به دلیل جنگ اوکراین افزایش یافته است چون روسیه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و انرژی در جهان است. بر اساس گزارش بانک جهانی، افزایش قیمت انرژی در ۲ سال گذشته به عنوان بزرگترین افزایش قیمت پس از بحران نفتی ۱۹۷۳ است و این وضعیت باعث افزایش هزینه نهادها و قیمت محصولات غذایی شده است.

براساس برخی برآوردها نزدیک به ۲.۵ میلیارد نفر در جهان نمی‌توانند به مقدار غذایی مورد نیاز روزانه دسترسی داشته باشند و در نتیجه دچار سوء تغذیه هستند.

خشکسالی ناشی از تغییرات اقلیمی و به عبارت دیگر گرمایش زمین یکی از عوامل مهم افزایش قیمت مواد غذایی است. افزایش انتشار کربن به دلیل مکانیزه شدن که با انقلاب صنعتی آغاز شد، میانگین دما را در جهان را افزایش و بارندگی را کاهش داده است. این وضعیت همچنین منجر به ظهور رویدادهای شدید آب و هوایی می‌شود. بر اساس گزارش (IPCC هیئت بین دولتی تغییرات اقلیمی)، دمای هوا در سراسر جهان غیرعادی است. اقیانوس‌ها گرم شده‌اند، برف و یخچال‌های طبیعی کاهش یافته است. این در حالی است که هند، به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ گندم در جهان، صادرات مواد غذایی خود را افزایش داده بود تا تقاضای فزآینده جهانی غذا را به یک فرصت تبدیل کند، اما به دلیل گرمای زودرس امسال به صورت ناگهانی تصمیم گرفت که صادرات گندم را ممنوع کند. با تأثیر همه این دلایل، قیمت محصولات غذایی افزایش یافته است و حالا براساس برخی برآوردها نزدیک به ۲.۵ میلیارد نفر در جهان نمی‌توانند به مقدار غذایی مورد نیاز روزانه دسترسی داشته باشند و در نتیجه دچار سوء تغذیه هستند.

چه کسی مسئول است؟

همانطور که در بالا اشاره شد، تقاضای غلات پس از کرونا، خشکسالی، قیمت بالای انرژی، محدود بودن ذخایر مواد غذایی، اختلالات زنجیره تامین، مالیات و محدودیت‌های صادراتی بازار مواد غذایی را تحت فشار قرار داده تا تورم جهانی افزایش یابد. در این میان؛ جنگ روسیه و اوکراین باعث آسیب بیشتر شد چون کشاورزان با افزایش بیشتر هزینه‌های نفت، کود و تاثیرات ماندگار محدودیت‌های نیروی کار کرونا روبرو هستند.

به گفته سازمان ملل، قیمت جهانی مواد غذایی تقریباً ۳۰ درصد بیشتر از زمان مشابه در سال گذشته است.

علاوه بر این، به دلیل زیرساخت‌های آسیب‌دیده، بنادر بسته، محاصره معادن در دریای سیاه؛ ذخیره غلات اوکراین نمی‌تواند صادر شود و به‌طور بالقوه ذخیره‌سازی برای برداشت محصول ۲۰۲۲ را تحت فشار قرار می‌دهد. شرکت‌های کشتیرانی نیز به دلیل به خطر افتادن کشتی‌هایشان در جنگ، در انتقال گندم و نفت از اوکراین تردید دارند. این باعث کاهش عرضه جهانی و افزایش قیمت جایگزین‌ها شده است. به گفته سازمان ملل، قیمت جهانی مواد غذایی تقریباً ۳۰ درصد بیشتر از زمان مشابه در سال گذشته است.

از آنجایی که تاثیرات جنگ در بازارهای جهانی احساس می‌شود، روسیه و غرب در این بازی یکدیگر را سرزنش می‌کنند که چه کسی مسئول کمبود و افزایش قیمت‌هاست. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد هشدار داد که جنگ، ناامنی غذایی در کشورهای فقیرتر را تشدید کرده و تنها راه حل موثر برای بحران، عرضه مجدد تولید مواد غذایی اوکراین و کودهای تولید شده توسط روسیه و بلاروس به بازار جهانی است.

آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، روسیه را به گروگان گرفتن ۲۰ میلیون تن غلات اوکراین و ایجاد ناامنی غذایی متهم کرد. روسیه این ادعاها را رد کرده و دلیل این وضعیت را تحریم‌های غرب و مین‌های دریایی شناور در نزدیکی بنادر اوکراین دانسته است.

همچنین اورزولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، روسیه را به دلیل اطلاعات نادرست مورد انتقاد قرار داد و اشاره کرد که بحران غذایی ریشه در جنگ اوکراین دارد.

در حالیکه، اوکراین و روسیه هر دو یکدیگر را به مین‌گذاری زیر آب در دریای سیاه متهم می‌کنند. مسکو مدعی است که این موضوع ناشی از تأثیرات تحریم‌ها بر صادرات غلات و کود و در نتیجه تأثیر آن بر کشتیرانی، بانکداری و بیمه است.

در مقابل، دیمیتری پولیانسکی، معاون نماینده روسیه در سازمان ملل، استدلال کرد که روسیه مقصر ناکارآمدی بنادر اوکراین نیست و در عوض اوکراین را به دلیل امتناع از برداشتن مین‌ها از بنادر خود سرزنش کرد. در حالیکه، اوکراین و روسیه هر دو یکدیگر را به مین‌گذاری زیر آب در دریای سیاه متهم می‌کنند. مسکو مدعی است که این موضوع ناشی از تأثیرات تحریم‌ها بر صادرات غلات و کود و در نتیجه تأثیر آن بر کشتیرانی، بانکداری و بیمه است. اتحادیه اروپا بزرگترین بانک‌های روسیه را از سیستم پیام‌رسانی بانک سوئیفت حذف کرده و مانع از تجارت با آنها شده است.

چگونه می‌توان موضوع را حل کرد؟

تلاش‌ها برای رفع محاصره روسیه از اوکراین ادامه دارد. لیتوانی طرحی را برای رفع محاصره دریای سیاه پیشنهاد کرده که در آن سازمان ملل از روسیه خواستار عبور ایمن کشتی‌ها و اوکراین برای برداشتن مین‌ها از بندر اودسا است. در ۳۱ ماه می، امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، اعلام کرد که او و اولاف شولز، صدراعظم آلمان از ولادیمیر پوتین خواسته‌اند تا به محاصره بندر اودسا در اوکراین تحت شرایط قطعنامه سازمان ملل پایان دهد.

اتحادیه آفریقا به رهبران اتحادیه اروپا هشدار دادند که محاصره یک سناریوی فاجعه‌بار است و از پیشنهادهای سازمان ملل در راستای آزادسازی ذخایر از بنادر اوکراین حمایت می‌کند. همچنین این اتحادیه تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه بانک‌های روسیه را عامل تشدید این مشکل دانست. قبل از جنگ، کشورهای آفریقایی تقریبا نیمی از گندم خود را از اوکراین و روسیه وارد می‌کردند.

از سوی دیگر، اتحادیه اروپا هدف خود را انتقال ۲۰ میلیون تن گندم از اوکراین از طریق اروپا قبل از پایان ماه جولای را تعیین کرده است، اما چالش‌های لجستیکی وجود دارد، چون برای حمل ۲۰ میلیون تن غلات به ۱۰۰۰۰ بارج و تقریباً ۳۰۰ کشتی بزرگ نیاز است تا از بنادر اتحادیه اروپا صادر شود.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز گفت که محاصره بنادر اوکراین را می‌توان پس از لغو تحریم‌ها از میان برداشت. پوتین در ۳ ژوئن ادعا کرد که هیچ مشکلی در صادرات غلات از اوکراین وجود ندارد و  ممکن است از بنادر اوکراین، بنادر تحت کنترل روسیه یا اروپای مرکزی برای این امر استفاده شود. اوکراین شرایط روسیه را باج خواهی توصیف کرده است.

سرگئی لاوروف وزیر امور روسیه در ۸ ژوئن با مولود چاووش اوغلو همتای ترک خود دیدار کرد تا در مورد موضوعاتی از جمله کریدور دریای سیاه برای صادرات غلات گفتگو کند. لاوروف گفت که ترکیه به پاکسازی مین‌های نزدیک بنادر کمک خواهد کرد و امنیت محموله‌ها می‌تواند توسط ترکیه و روسیه و یا مسکو به تنهایی تضمین شود.

چاووش اوغلو با بیان اینکه می‌توان ظرف یک یا دو هفته مین‌ها را پاکسازی کرد، گفت: اوکراین نمی‌خواهد کشتی‌های جنگی روسیه از بندر اودسا وارد شوند و روسیه نمی‌خواهد کشتی‌های باری اوکراین سلاح حمل کنند. .چگونه مطمئن خواهند شد؟ باید مکانیزم کنترلی وجود داشته باشد.

بهره سخن

• براساس گزارش شبکه اطلاعات ایمنی مواد غذا (FSIN)، مهم ترین عامل ایجاد بحران غذایی؛ جنگ، درگیری و محیط ناامنی است. به همین دلیل، ۲۵۰.۱ میلیون نفر در معرض بحران شدید غذایی، طبقه بندی شده‌اند.
• همچنین تغییرات اقلیمی و خشکسالی ناشی از گرمایش جهانی، ۷۸.۱ میلیون نفر را تحت تأثیر قرار داده است.  مورد مهم دیگر شوک‌های اقتصادی است. موج تورمی که دنیا را تحت تاثیر قرار داد با افزایش تقاضا برای مواد غذایی باعث ایجاد مشکلاتی در زنجیره تامین شد. شوک‌های اقتصادی باعث شد ۷۴.۶ میلیون نفر با بحران غذایی مواجه شوند.
• در مجموع و در نظر گرفتن موارد فوق؛ از آنجایی که تنش‌ها بین روسیه و غرب در مورد بحران غذایی همچنان بالاست، تلاش‌های دیپلماتیک ممکن است به طور بالقوه راه حل‌های مناسبی برای کاهش بحران جهانی غذا ارائه دهد.