به گزارش راهبرد معاصر؛ حدود 7 ماه از معرفی سعد حریری برای تشکیل کابینه جدید و بیش از 7 ماه و نیم از برگزاری انتخابات پارلمانی در لبنان میگذرد، اما نخست وزیر مأمور به تشکیل کابینه تاکنون موفق نشده است کابینه جدید این کشور را تشکیل دهد. در این نوشتار علل تأخیر و چشمانداز تشکیل کابینه در لبنان بررسی میشود.
نخستین بار نیست که لبنان شاهد بنبست سیاسی است. از سال 2008 که گروههای لبنانی توافق دوحه را امضا کردند تاکنون این کشور شاهد شکلگیری 5 کابینه بود. فواد سینیوره، سعد حریری، نجیب میقاتی، تمّام سلام و بار دیگر سعد حریری 5 کابینه لبنان طی 10 سال گذشته را تشکیل دادهاند و کابینه آینده که بار دیگر به ریاست سعد حریری تشکیل خواهد شد، ششمین کابینه این کشور طی یک دهه اخیر خواهد بود.
نخستین بنبست سالهای اخیر در لبنان مربوط به برگزاری انتخابات پارلمانی است. پیش از انتخابات مه 2018، آخرین انتخابات پارلمانی لبنان در سال 2009 برگزار شده بود. در حالی که لبنان در سال 2013 باید شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بود به دلیل اختلافهای سیاسی دوره پارلمان گذشته سه بار و جمعاً به مدت ۵۹ ماه تمدید و در نهایت نیز 9 سال پس از انتخابات سال 2009، در مه 2018 انتخابات پارلمانی لبنان برگزار شد.
دومین بنبست سیاسی یک دهه اخیر مربوط به تشکیل کابینه «تمّام سلام» است. تمّام سلام آوریل 2013 مأمور به تشکیل کابینه لبنان شد، اما فرآیند تشکیل کابینه «تمّام سلام» حدود 10 ماه به طول انجامید. تنها سه ماه پس از تشکیل کابینه «تمّام سلام»، دوره ریاست جمهوری «میشل سلیمان» در لبنان خاتمه یافت و سومین بنبست سیاسی در لبنان در جریان معرفی رئیس جمهوری جدید شکل گرفت. پارلمان لبنان از مه 2014 تا اکتبر 2016 یعنی طی حدود 30 ماه 45 جلسه ناموفق برای انتخاب سیزدهمین رئیس جمهوری این کشور داشته است و در نهایت در چهل و ششمین جلسه خود در 31 اکتبر 2016 میشل عون را به عنوان رئیس جمهوری جدید معرفی کرد و عون نیز بلافاصله سعد حریری را مأمور تشکیل کابینه کرد.
سعد حریری که پیش از این در سال 2009 نیز به عنوان نخست وزیر لبنان معرفی شده بود، دسامبر 2016 دومین کابینه خود در لبنان را پس از 45 روز تشکیل داد تا این کشور وارد دور رکود سیاسی دیگری نشود. با این حال، لبنان از ماه مه 2018 تاکنون شاهد سومین بنبست سیاسی طی 5 سال اخیر بوده است. پس از اینکه، انتخابات پارلمانی لبنان در ششم مه 2018 برگزار شد، میشل عون بار دیگر سعد حریری را مأمور تشکیل کابینه کرد؛ زیرا نخست وزیر در لبنان باید از میان اهل سنت برگزیده شود. سعد حریری از 24 مه 2018 تاکنون که حدود 7 ماه میگذرد، هنوز موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشده است. وی در اکتبر گذشته اعلام کرد دولت جدید این کشور ظرف 10روز آینده تشکیل خواهد شد، اما پس از پایان این زمان 10 روزه بار دیگر اعلام کرد که 10 روز دیگر کابینه تشکیل خواهد شد. با این حال، واپسین ماه سال 2018 نیز رو به پایان است، اما هنوز حریری موفق نشده است کابینه جدید لبنان را تشکیل دهد.
علل تأخیر در تشکیل کابینه سوم حریری
اکنون سؤال مهم این است که چرا سعد حریری پس از 7 ماه هنوز موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشده است؟ در پاسخ به این سؤال میتوان دو دسته علل داخلی و خارجی را مطرح کرد.
الف: علل داخلی
در بعد داخلی میتوان به دو موضوع سیستمی و شخصی اشاره کرد:
1. چالشهای سیستمی
به لحاظ سیستمی، اگرچه ائتلاف محور مقاومت در انتخابات پارلمانی مه 2018 موفق به کسب 68 کرسی از 128 کرسی پارلمان لبنان شد، اما مطابق توافق میان گروههای لبنانی، نخست وزیر باید از میان اهل سنت، رئیس پارلمان از میان شیعیان و رئیس جمهور نیز از میان مسیحیان مارونی انتخاب شود. بر این اساس، سعد حریری، رهبر جریان المستقبل که در میان گروههای اهل سنت بیشترین کرسیهای پارلمانی را به دست آورد، از سوی میشل عون، رئیس جمهور لبنان، مأمور به تشکیل کابینه جدید شد. در همین حال، مطابق توافق گروههای لبنانی که به نوعی به «عرف» تبدیل شد، نخست وزیر باید دولت ائتلافی در این کشور تشکیل دهد، به نوعی که سهم شیعیان، اهل سنت و مسیحیان در تشکیل دولت در نظر گرفته شود. این در حالی است که در درون این گروههای سهگانه فرقهای نیز رقابتهایی برای کسب کرسیهای وزارتی وجود دارد و این رقابتها نیز باید لحاظ شود. لذا میتوان گفت اختلاف گروهها و احزاب سیاسی درباره سهمیه کرسیهای وزارتی یکی از موانع اصلی در مسیر تشکیل دولت در همه دورهها از جمله در دوره کنونی است.
تغییر جایگاه برخی احزاب به خصوص احزاب وابسته به مسیحیان و اهل سنت در پارلمان کنونی، رقابتهای سهمخواهانه را برای تصدی کرسیهای وزارتی افزایش داده است. برای مثال، سعد حریری باید 15 کرسی وزارتی را میان جریانهای مسیحی تقسیم کند. «ولید جنبلاط»، سیاستمدار دروزی خواستار این است که هر سه وزیر دروزی دولت از حزب وابسته به وی انتخاب شوند، در حالی که «طلال ارسلان»، رئیس حزب دموکرات و از دیگر رهبران دروزیها و همچنین برخی از اعضای فراکسیون جنبش امل هم خواستار کرسی وزارتی هستند. در همین حال، فراکسیون «جمهوری قدرتمند» وابسته به «سمیر جعجع» رهبر حزب مسیحی «نیروهای لبنانی» (القوات اللبنانیه) که شمار کرسیهای آن در پارلمان کنونی دو برابر پارلمان سابق است، خواستار 5 کرسی وزارتی است. جریان ملی آزاد به رهبری «جبران باسیل» که فراکسیون «لبنان قدرتمند» را در پارلمان تشکیل داده نیز خواستار کرسی وزارتی متناسب با شمار کرسیهای آن در پارلمان شد. طبق عرف، رئیس جمهوری نیز سه سهم وزارتی دارد. علاوه بر این، میان این جریانها درباره نوع کرسی وزارتی و اهمیت هر یک از وزارتخانهها، نیز رقابت شدیدی وجود دارد. این در حالی است که این رقابت میان گروههای اهل سنت و شیعیان نیز وجود دارد. این رقابتها مانع اصلی در تشکیل کابینه لبنان محسوب میشود.
2. چالشهای شخصی نخست وزیر
علاوه بر چالشهای سیستمی، در این دوره چالشهایی که شخص سعد حریری ایجاد کرد نیز عامل مهمی در تشکیل نشدن کابینه لبنان است.
نخستین چالشی که در اثر الگوی رفتاری سعد حریری ایجاد شد، انحصارطلبی درونگروهی وی در گروههای سیاسی اهل سنت است. در انتخابات ششم مه 2018 از مجموع 27 کرسی متعلق به اهل سنت در پارلمان لبنان 17 کرسی به جریان المستقبل و 10 کرسی دیگر نیز به جریانهای مستقل اختصاص یافت. در حالی که از شمار کرسیهای جریان المستقبل در انتخابات اخیر پارلمانی لبنان کاسته و بر شمار کرسیهای جریانهای مستقل اهل سنت افزوده شد، اما سعد حریری تلاش دارد همه کرسیهای وزارتی اهل سنت را به جریان المستقبل اختصاص دهد. این موضوع با اعتراض جریانهای مستقل اهل سنت مواجه شده است؛ زیرا حتی با در نظر گرفتن عرف یک کرسی وزارتی به 5 کرسی پارلمانی، جریانهای مستقل اهل سنت میتوانند دست کم صاحب یک کرسی وزارتی شوند، موضوعی که با حمایت حزبالله لبنان نیز همراه شد، اما سعد حریری حاضر به پذیرش نیست.
دومین چالش در الگوی رفتاری شخص سعد حریری مربوط به نوع رفتار وی با حزبالله لبنان است. اگرچه حزبالله به خصوص سید حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله در اقدام نوامبر 2017 عربستان در قبال سعد حریری حمایت همهجانبهای داشته است، اما نخست وزیر مأمور به تشکیل کابینه لبنان تحت تأثیر فشارهای خارجی حاضر به پذیرش جایگاه حزبالله در ساختار قدرت این کشور نیست. در همین راستا، سعد حریری تشکیل کابینه جدید را به «تداوم قطع رابطه با سوریه» کرد، در حالی که حزبالله و برخی دیگر از گروههای سیاسی لبنان خواستار احیای روابط بیروت - دمشق شدهاند. با این حال، سید حسن نصرالله برای تسریع در تشکیل کابینه، موضوع احیای روابط بیروت - دمشق را به بعد از تشکیل دولت لبنان موکول کرده است.
سومین چالش در الگوی رفتاری شخص سعد حریری نیز مربوط به بررسی راهبرد دفاعی لبنان است که میشل عون، رئیس جمهوری این کشور تأکید داشت پیش از تشکیل دولت این راهبرد تعیین شود. با این حال، میشل عون نیز برای تسریع در تشکیل کابینه لبنان بررسی راهبرد دفاعی را به بعد از تشکیل دولت موکول کرد.
ب: علل خارجی
یکی از مهمترین علل تأخیر در تشکیل کابینه جدید لبنان، مداخله و سهمخواهی بازیگران خارجی به خصوص عربستان سعودی است. عربستان سعودی و متحدانش از همه ابزارها در انتخابات پارلمانی ششم مه 2018 برای ممانعت از پیروزی محور مقاومت بهره گرفت، اما در نهایت ائتلاف مقاومت با کسب 68 کرسی اکثریت پارلمانی را به دست آورد. عربستان تلاش میکند شکست در عرصه انتخابات را با کارشکنی در فرآیند تشکیل کابینه جبران کند. در همین راستا، یک منبع وزارتی لبنان گفت عربستان خواستار دولتی بر اساس شروطش یا حداقل تقویت جایگاه خود و متحدانش است تا تأثیر و نفوذ خود در محافل سیاسی لبنان را حفظ کند، بهویژه اینکه عربستان در منطقه از جمله در سوریه و عراق و یمن متحمل شکستهایی شده و تحمل شکست سیاسی را در لبنان ندارد. تأثیرپذیری سعد حریری از عربستان سعودی در شرایطی است که وی نوامبر 2017 توسط محمد بن سلمان به عربستان فراخوانده و بیانیه از پیش تعیین شده استعفا از سمت نخست وزیری لبنان را قرائت کرد و به مدت 18 روز نیز در ریاض به گروگان گرفته شد. با این حال، به نظر میرسد منافع مادی و شخصی و همچنین منافع حزبی سعد حریری سبب میشود که وی نتواند در تشکیل کابینه مستقل از عربستان سعودی عمل کند و این از موانع مهم تأخیر در تشکیل کابینه جدید لبنان است.
چشمانداز تشکیل دولت لبنان
به نظر میرسد سه وضعیت را میتوان در خصوص چشمانداز تشکیل دولت جدید لبنان مطرح کرد.
1. تشکیل دولت تا پایان سال 2018
آخرین ماه سال 2018 رو به پایان است. میشل عون و سعد حریری اعلام کردند که کابینه جدید پیش از پایان سال جاری میلادی تشکیل خواهد شد. سعد حریری در سال 2016 نیز در نیمههای دسامبر موفق به تشکیل کابینه شده بود. با توجه به اینکه حزبالله لبنان و میشل عون شروط خود را در خصوص رابطه با سوریه و راهبرد دفاعی کشور به بعد از تشکیل کابینه موکول کردند، محتمل است که کابینه جدید پیش از پایان سال 2018 تشکیل شود.
2. تشکیل کابینه طی دو ماه ابتدایی سال 2019
با توجه به اینکه زمان زیادی تا پایان سال جاری میلادی باقی نمانده و طی دو ماه اخیر نیز در چند نوبت وعده تشکیل دولت جدید لبنان طی بازههای زمانی 10 روزه، یک هفتهای یا دو روزه داده شد، اما دولت تشکیل نشد، میتوان انتظار داشت که سعد حریری تا پایان سال 2018 موفق به تشکیل کابینه جدید لبنان نشود. در این صورت به نظر نمیرسد که سعد حریری بیش از دو ماه فرصت برای تشکیل کابینه جدید داشته باشد و محتمل است که کابینه جدید در ژانویه یا فوریه 2019 تشکیل شود.
3. تشکیل نشدن دولت و زمینه برای ایجاد دولت اکثریتی
یکی از موضوعاتی که در خصوص تشکیل نشدن دولت جدید لبنان مطرح میشود این است که ممکن است سعد حریری برای گرفتن امتیازهای بیشتر و تشکیل دولتی نزدیک به آنچه مدنظر دارد، به طور عمدی تشکیل دولت را با تأخیر مواجه کرده باشد. در همین حال، این دیدگاه نیز وجود دارد که سعدی حریری ممکن است توانایی اقناع و یا توانایی جلب رضایت گروههای سیاسی لبنانی را نداشته باشد و همین موضوع نیز عامل مهم تأخیر در تشکیل کابینه باشد. بر این اساس، میشل عون، رئیس جمهوری لبنان به خصوص در دسامبر 2018 به حریری هشدار داد در صورتی که کابینه جدید تشکیل نشود، دستور تشکیل دولت اکثریتی را صادر خواهد کرد. در این صورت، اگر 65 نماینده پارلمان لبنان (50 درصد + 1 نماینده) شخص جدیدی را مأمور تشکیل کابینه کنند، امکان تشکیل دولت اکثریتی به وجود خواهد آمد. با این حال، تقریباً تحقق چنین سناریویی با توجه به ساختار فرقهای سیاسی در لبنان بعید است.