نقش برجسته مساجد در انسان‌سازی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه معبود، پایگاهی برای عروج انسان از خاک به افلاک، خانه خدا و زیارتگاه خاص باریتعالى است. مکانی مقدس که پای گذاشتن در آن آداب دارد و پاکی جان و تن نخستین رکن آن است.

این جایگاه عبادت معبود، انس با پروردگار و تمرین با هم بودن برای بزنگاه های خاص، کارکردهای دیگری نیز دارد که از آن نشئت می گیرد؛ کارکردهایی همچون انسان سازی، تربیت و سازماندهی و پایگاه اجتماعی و فرهنگی خاص جامعه شدن.

پژوهش ‏هاى تاریخى نشان مى‏ دهند، مسجد با انسان هم‏راه و هم‏زاد  است. از این‏ رو امامان معصوم در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده‏ و پناهگاهى دانسته اند

پایگاه رشد انسان تحول آفرین

به گواه تاریخ، مسجد همواره پایگاهی برای رشد و پرورش انسان های ماندگار و تحول آفرین بوده است. چنانچه تاریخ شهادت می دهد، برای حفظ مردم از تزلزل و ایجاد تحولات بزرگی همچون انقلاب اسلامی، مسجد شخصیت های وارسته ای همچون امام خمینی (ره) و آیت الله خامنه ای (حفظه الله) را پرورش داد. لذا مسجد کارکردی تربیتی دارد و پایگاهی سیاسی و اجتماعی است تا شهیدانی همچون همت، ابراهیم هادی، سردار بزرگ اسلام حاج قاسم سلیمانی و صدرزاده ها، رجایی ها و عباس دوران ها را برای حضور در میادین حساس تربیت کند.

باید به این نکته مهم پرداخت، ابعاد تربیتى مسجد به گونه ‏اى با ابعاد عبادى آن مرتبط است، زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمى و پاسخ به آن پاسخ به نیاز طبیعى و مهم اوست. کسى که نیازهاى جسمى و روانى خود را به طور منطقى پاسخ گوید، شخصیتى متعالی مى‏ یابد.

عبادت و راز و نیاز با خداوند نیاز واقعى و فطرى هر انسان و مکمل شخصیت اوست. هرچند عبادت در هر مکانى این نیاز روحى را  تأمین مى ‏کند، اما این نیاز در مسجد بهتر و کامل‏تر حفظ مى‏ شود. انسان به طور فطری مکان مقدس و مسجد را دوست ‏دارد، زیرا به روحش آرامش و اطمینان می بخشد و با تربیت افکار و عقاید، انسان را در مسیر تعالی و رسیدن به نقش های تحول آفرین یاری می دهد.

آشیانه مؤمن

پژوهش ‏هاى تاریخى نشان مى‏ دهند، مسجد با انسان هم‏راه و هم‏زاد  است. از این‏ رو امامان معصوم در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده‏ و پناهگاهى دانسته اند که انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله مى‏ گیرد و به آرامش و سکون دست مى‏ یابد. امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش مى‏ کنند هنگام رویارویى با مشکلات و اندوه ‏هاى دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند. به همین دلیل، از منظری جنبه‏ هاى عبادى مسجد را مى ‏توان در شمار نقش تربیتى آن نیز به شمار آورد.

مسجد در بزنگاه های تاریخی پایگاه انسان سازی و ساماندهی برای ایجاد تحولات اساسی در جامعه دینی است. از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مساجد پایگاه های مستحکمی برای انقلابیون بوده است و پس از انقلاب نیز تا اواخر دهه ۶۰ و نیمه ۷۰ جایگاه پر قدرت خود را در عرصه انسان سازی حفظ می کند و سبب تربیت بچه مسجدی هایی می شود که با این مکان عبادی و سیاسی انس می گیرند؛ اما امروز این نقش مهم کمرنگ شده است.

نقش مسجد در زندگی شهدا

اگر زندگی نامه انسان های تاریخ ساز و تحول آفرین مانند شهدا و دانشمندان کشورمان را مطالعه کنیم، در نقاطی به این مکان عبادی و سیاسی پر قدرت در لابه لای زندگیشان می رسیم؛ چنانچه شهدا از درون مسجد به معراج عاشقی و وصال معبود رسیده اند.
شهید صدرزاده از کودکی در مسجد محل زندگی اش پرورش می یابد و آشنایی با انسان های تأثیرگذار و مشارکت در کارهای اجتماعی از کمک به نیازمندان تا بانی خیر برای کودکان یتیم شدن و توزیع مایحتاج زندگی خانواده های کم برخوردار شخصیت متعالی این شهید را می سازد. شهید سلیمانی، سردار بزرگ اسلام نیز از مسجدی در کرمان یاری مستمندان و نیازمندان و مهر و عطوفت به انسان ها را در عین اقتدار و صلابت فرا می گیرد و پرورش یافته مکتب خاندانی می شود که مسجد مهم ترین پایگاه تربیتی آنهاست.

بررسی و پژوهش زندگی تک تک شهدا همگی برهه ای حساس از شکل گیری شخصیت متعالی آنها را در مسجد نشان می دهد؛ کارکردی که به ویژه در دهه ۵۰ و ۶۰ و تربیت انسان های تاریخ ساز دفاع مقدس به خوبی به چشم می خورد.

بسترسازی مسجد برای انسان سازی

مسجد با آشنایى و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه بسترى مناسب براى پرورش و تربیت روحى، اجتماعى وى فراهم مى‏کند. در مکتب تربیتى اسلام و بسیارى از مکتب‏هاى تربیتى دیگر، انزواطلبى‏ و جمع ‏گریزى بیمارى روحى شناخته مى ‏شود، در حالى که اجتماعى بودن و جمع ‏گرایى  در حد معقول آن  نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکرى او به شمار مى ‏رود. مسجد روح جمع‏ گرایى، انعطاف و نظم ‏پذیرى را در مردم تقویت مى‏ کند.

اگر زندگی نامه انسان های تاریخ ساز و تحول آفرین مانند شهدا و دانشمندان کشورمان را مطالعه کنیم، در نقاطی به این مکان عبادی و سیاسی پر قدرت در لابه لای زندگیشان می رسیم

مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعى است و به طور طبیعى با حضور در چنین مکانى روح تعهد و دردمندى در فرد ایجاد مى‏ شود. لذا مسجد به عنوان نهادی عبادی و اجتماعی فعال در متن جامعه اسلامی نقش بسیار بالایی در شکل‌گیری شخصیت افراد جامعه به ویژه نوجوانان و جوانان دارد.

در روایتی از حضرت علی(ع) ثمرات مهمی برای رفت و آمد مستمر در مسجد و به تعبیری اهل مسجد بودن بیان شده است که با دقت در این امور نحوه اثرگذاری مسجد در شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد به ویژه نوجوانان و جوانان که در مرحله شکل‌گیری و تثبیت هویت اجتماعی هستند، به خوبی نمایان می کند.

کارکرد مهمی که از اواسط دهه ۷۰ با ظهور و بروز فناوری و زندگی های به شدت آپارتمانی و شاید کاهش ساخت مساجد در مناطق بلوک بندی شده مانند مجتمع های مسکونی وسیع کمرنگ شده است و حضور جوانان و نوجوانان در این پایگاه انسان ساز به دلیل گرایش به فناوری کمتر می شود؛ اما مسجد همچنان پایگاهی برای انسان سازی است.

وجود کتابخانه در مساجد، آموزش ورزش های رزمی، امکان عضویت در بسیج و هلال احمر و نشان دادن راه های حمایتی از نیازمندان مانند توریع اقلام، سبد کالا و مشارکت در ساخت و ساز مناطق محروم در قالب اردوهای جهادی راه هایی است که شور و شوق جوان و نوجوان پرشور و پر انرژی را جهت دهی می کند. همان کارکردی که در سال های اخیر مغفول مانده است.

واقعیت این است، مساجد همواره توانسته اند با قدرت معنوی خود نیروهای متدین، معتقد و فعال و عالم پرورش دهد تا در مواقع حساس از دین و مملکت خود دفاع کنند. چندمنظوره کردن مساجد می تواند راهکاری باشد که سبب جذاب شدن مجدد مساجد شود، زیرا این مکان عبادی تنها برای نماز نیست و در صدر اسلام، کاربردهای مختلفی ازجمله فرماندهی جنگ و حتی برپایی مراسم ازدواج داشته است.

لازم است مساجد برای کلاس های مورد نیاز جوانان ازجمله کنکور و حضور دانش آموزان در ایام امتحانات فعال شوند تا ارتباط نوجوانان و جوانان با مسجد بیشتر شود و همانند دهه ۵۰ و ۶۰ مسجد، به عنوان مدرسه انسان سازی، شخصیت های متدین، معتقد و مدافع دین و مملکت تربیت کند.