چرا روابط بحرین و قطر به رغم توافق‌نامه «العلا» تنش‌زا است؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ روابط بحرین و قطر از سال 2017 و در پی اقدام بحرین در دنباله‌روی از عربستان سعودی و محاصره قطر قطع شد. با این حال از ابتدای سال 2021 با وساطت کویت و ایالات متحده آمریکا اختلافات بین کشورهای شورای همکاری با قطر رو به کاهش نهاد و این کشورها توافقی برای حل اختلافات و برقراری روابط امضا کردند. به رغم اینکه روابط ریاض و ابوظبی با دوحه طی یک ماه گذشته تاحدودی مطلوب بوده اما در این مدت تنش‌های دیپلماتیکی میان قطر و بحرین رخ داده است. در همین راستا اخیرا محمد البوعینین، رئیس کمیسیون روابط خارجی بحرین گفته است منامه همچنان با حسن نیت پایبندی خود را به اجرای توافق‌نامه «العلا» نشان داده و آن را گامی مهم در حل اختلافات با قطر می‌داند اما قطر تاکنون هیچ جدیتی در عمل به تعهداتش نشان نداده است. حال این پرسش مطرح می‌گردد که چرا به رغم توافق‌نامه العلا روابط بحرین و قطر همچنان تنش‌زا بوده است؟

روند تنش در روابط بحرین و قطر در سال 2020

تنش و جنگ لفظی بین قطر و بحرین در ماه‌های پایانی سال 2020 در حالی بالا گرفت که عربستان سعودی برای آشتی کشورهای شورای همکاری در نشست سران در العلا تلاش می‌کرد. دو اقدام در تنش‌زا شدن روابط دوحه و منامه پیش از برگزاری نشست العلا تأثیرگذار بود. نخستین مورد شکایت دوحه از منامه به دلیل نقض حریم هوایی قطر توسط جنگنده‌های بحرینی بود. خبرگزاری رسمی قطر 3 دی 1399 ( 23 دسامبر) خبر داد که جنگنده‌های بحرینی حریم هوایی قطر را نقض کردند. قطر روز پنجشنبه 4 دی ماه، شورای امنیت سازمان ملل و آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد را در جریان نقض حریم هوایی خود توسط 4 جنگنده بحرینی قرار داد. در همین رابطه علیاء آل‌ثانی، نماینده دائم قطر در سازمان ملل در نامه‌هایی جداگانه به رئیس شورای امنیت و دبیر کل سازمان ملل متحد اخطار رسمی دوحه نسبت به نقض حریم هوایی خود توسط جنگنده‌های بحرینی را ابلاغ کرد. قطر این اقدامات را افزایش تنش در منطقه که بحرین از طریق مشارکت در محاصره قطر و اقدامات یکطرفه و غیرقابل توجیه آن را افزایش داده است به شمار آورد.

در پاسخ به نامه قطر، جماس الرویعی، نماینده دائم بحرین به دلیل آنچه آن را «ادعاهای باطل قطر» خواند به رئیس شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل پیام‌هایی فرستاد. نماینده بحرین در سازمان ملل گفت: «ادعاهای باطل قطر جزو تحریفات مستمر و روزافزونی است که این کشور با هدف بی‌ثبات‌سازی مطرح می‌کند. نماینده بحرین در سازمان ملل همچنین قطر را به دخالت در امور کشورهای همسایه متهم کرد که به زعم وی این اقدامات تهدیدی برای امنیت و صلح بین‌المللی است. وی در عین حال قطر را به اقدامات تحریک‌آمیز و حمایت از تروریسم و پشتیبانی مالی از آن متهم کرد.

دومین مورد عامل تنش‌زا شدن روابط، توقیف دو قایق وابسته به گارد ساحلی بحرین توسط گارد ساحلی قطر بود. در کمتر از ده روز از شکایت نخست قطر از بحرین به سازمان ملل در خصوص نقض حریم هوایی، قطر در شورای امنیت سازمان ملل از بحرین برای نقض حریم دریایی خود توسط قایق‌های نظامی در 25 نوامبر 2020 شکایت کرد و خواستار پایان دادن به تجاوزات مغرضانه بحرین شد. نماینده دائم قطر در سازمان ملل گفت که ورود قایق‌های نظامی بحرین به آب‌های منطقه‌ای قطر بدون کسب مجوز و به صورت غیرقانونی، نقض حاکمیت قطر به شمار می‌رود و به منزله تهدید امنیت آن است.

با این حال روند تنش‌ها پس از برگزاری نشست سران شورای همکاری در العلا کاهش محسوسی یافت؛ به طوری که بحرین پس از عربستان سعودی و امارات حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای قطری باز کرد. وزارت امور خارجه بحرین همچنین اعلام کرد با ارسال نامه‌ای به قطر خواستار سفر یک هیئت رسمی از قطر به منامه در اسرع وقت شد. در نامه وزارت خارجه بحرین آمده است که این دعوت در پی اجرای مفاد توافق کشورهای شورای همکاری در چهل و یکمین اجلاس سران در راستای دستیابی به اهداف عالی که به نفع شهروندان دو کشور برادر و موجب تقویت همکاری مشترک کشورهای عضو شورای همکاری انجام شده است.

پس از آن دوحه در 25 دی ماه 1399 همه شهروندان بحرینی و افراد دارای اقامت بحرین با تابعیت کشورهای شرق آسیا که مدتی پیش در آب‌های داخلی قطر بازداشت شده بودند را آزاد کرد. اما روند کاهش تنش و ارسال سیگنال مثبت چندان پایدار نبود. عدم اطمینان درباره ازسرگیری سفرها میان قطر و بحرین بارزترین مصداق در این زمینه است. در همین راستا منابع دوحه گزارش دادند که درباره زمان شروع پروازها به منامه صراحتی وجود ندارد؛ اگرچه عبداللطیف الزیانی، وزیر امور خارجه بحرین گفته بود که روابط منامه با دوحه به شرایطی که قبل از 2017 که سفر میان کشورهای دو طرف برای شهروندان بدون ویزا انجام می‌شد برمی‌گردد، اما با این وجود هفته گذشته زمانی که وزیر خارجه بحرین، قطر را به عدم اتخاذ هیچ گونه ابتکار عملی برای حل اختلافات با منامه متهم کرد، روابط دوجانبه میان دو کشور بار دیگر دچار تنش شد. این اظهارات وزیر بحرینی به دنبال بازداشت تعدادی از مسافران قطری که از طریق پل «ملک فهد» در حال ورود به بحرین بودند مطرح شد.

در جدیدترین تنش، وزارت کار و برنامه‌‎ریزی عمرانی بحرین از تصاحب املاک متعلق به فرزندان «خالد ناصر المسند»، دایی «تمیم بن حمد آل ثانی»، امیر قطر خبر داد. روزنامه رسمی بحرین در شماره 3506 خود به نقل از بیانیه وزارت کار و برنامه‌ریزی عمرانی بحرین خبر داد که مالکیت 130 ملک متعلق به محمد، ساره و الدانه، فرزندان خالد ناصر المسند برادر «موزه المسند»، مادر امیر قطر تصاحب می‌شود. اخیرا نیز محمد البوعینین، رئیس کمیسیون روابط خارجی بحرین گفته است منامه همچنان با حسن نیت پایبندی خود را به اجرای توافق نامه «العلا» نشان داده و آن را گامی مهم در حل اختلافات با قطر می‌داند اما قطر تاکنون هیچ جدیتی در عمل به تعهداتش نشان نداده است.

دلیل پیچیدگی تنش در روابط بحرین و قطر چیست؟

یکی از دلایل مهم پیچیدگی تنش و درگیری میان بحرین و قطر ریشه تاریخی دارد. قطر و بحرین بر سر مجموعه‌ای از جزایر با یکدیگر مناقشه و نزاع دارند که این جزایر علاوه بر دارای بودن ذخایر نفت و گاز و همچنین آب شیرین، جایگاه استراتژیکی مهم دارند. این جزایر شامل: حوار، سواد الجنوبیه، فشت العظم و فشت الدیبل است. اختلاف میان دو شیخ‌نشین از سال 1935 میلادی آغاز شد و آن هم زمانی بود که قطر حق اکتشاف نفت در خاک خود را به شرکت نفت قطر اعطا کرد که این اقدام، اعتراض بحرین به اکتشاف نفت در جزیره حوار را به دنبال داشت. اختلافات میان دو شیخ‌نشین در دهه هشتاد پس از کشف میدان گازی در شمال از سوی قطر با ذخایر عظیم و اقدام قطر در دادن حق سرمایه‌گذاری به دو شرکت انگلیسی و فرانسوی و یک شرکت قطری در این میدان گازی از سرگرفته شد. بحرین در واکنش به این اقدام قطر، به برگزاری رزمایش دریایی در نزدیک جزیره فشت الدیبل وابسته به قطر روی آورد که این اقدام سبب تیرگی در روابط دو طرف شد.

از اواسط دهه 1990 اختلاف مرزی بین قطر و بحرین بر سر جزایر حوار، جنان و زباره بالا گرفت. با افزایش اختلافات بین دو پادشاهی بر سر مناطق مذکور، رویارویی مسلحانه و ناتوانی ریاض در حل و فصل آن، اختلاف مرزی دو کشور به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع داده شد. در سال 1991 میلادی، بحرین با درخواست قطر برای ارجاع پرونده به دادگاه لاهه مخالفت کرد با این حال قطر شکایت خود علیه بحرین در مورد جزایر حوار را درسال 1991 به دادگاه لاهه تسلیم کرد. مارس 2001 دادگاه بین‌المللی لاهه در جلسه‌ای فوق‌العاده رای خود را در مورد منازعه بحرین و قطر اعلام کرد و بر باقی ماندن تسلط بحرین بر جزیره حوار و حاکمیت قطر بر جزایر الزباره و جنان رای داد. با این حال پس از تحریم قطر در سال 2017، دولت بحرین در اکتبر 2017 طی بیانی‌های خواستار اعاده مالکیت بر زباره شده و دلیل سکوت خود را تا قبل از آن وحدت شورای همکاری عنوان کرده است. بر همین اساس ممکن است بحرین از نقض حریم دریایی و هوایی قطر به دنبال تصاحب مناطق مورد اختلاف بین دو کشور باشد.

عامل دیگری که تنش‌زایی روابط بین بحرین و قطر رابه دنبال داشته نحوه پوشش شبکه خبری الجزیره است. پوشش گسترده خبری تظاهرات مردم بحرین در سال 2011 و سرکوب این قیام توسط آل‌خلیفه در الجزیره و همچنین حمایت مقامات قطری از جنبش مردمی الوفاق بحرین، منجر به ایجاد حوزه جدید اختلاف بین آل‌خلیفه و آل‌ثانی شد.

در سال 2011 بحرین، شبکه قطری الجزیره را به انتشار اخباری جهت تحریک منامه متهم کرد. این امر به بحران دیپلماتیک میان قطر و بحرین منجر شد اما در در اوت 2011 این بحران حل شد. اخیرا نیز منماه مجدداً هجمه‌های تندی علیه شبکه الجزیره به دلیل اخباری که این شبکه درباره شکنجه یک روحانی شیعه در سلول انفرادی زندان بحرین منتشر کرده بود مطرح کرد.

سومین عاملی که تنش‌زایی روابط بین بحرین و قطر را به دنبال داشته موضوع روابط با جمهوری اسلامی ایران است. در واقع شکاف‌های ایدئولوژیک میان دوحه و منامه زمانی آشکارتر شد که عبداللطیف الزیانی، وزیر خارجه بحرین در نشستی با گابی اشکنازی، وزیر خارجه رژیم صهیونیستی در یک کنفرانس مجازی که به میزبانی موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل برگزار شد نگرانی خود را درباره برنامه هسته‌ای و موشک‌های بالستیک ایران ابراز کرد. این امر به شدت در تضاد با موضع قطر که توسط محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه این کشور اعلام شد، است؛ زیرا وی اخیرا گفته بود که کشورهای حوزه خلیج فارس باید گفتگو با جمهوری اسلامی ایران را آغاز کنند و قطر نیز آماده میانجیگری در این زمینه است. حمد بن جاسم، نخست‌وزیر و وزیرخارجه اسبق قطر نیز توئیت‌هایی را در خصوص لزوم مذاکره بین ایران و دولت‌های حاشیه خلیج فارس منتشر کرد. مطلق القحطانی، نماینده ویژه وزیر امور خارجه قطر نیز گفته است که کشورش آماده است بین ایران و عربستان سعودی میانجیگری کند.

نتیجه‌گیری

به رغم اینکه پس از نشست العلا، بحرین حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای قطری باز کرد و با ارسال نامه‌ای به قطر خواستار سفر یک هیئت رسمی از قطر به منامه در اسرع وقت برای آغاز مذاکرات دوجانبه درباره مسائل و موضوعات مورد اختلاف دو کشور شده اما تنش بین دو کشور همچنان ادامه دارد.

یکی از دلایل ادامه‌دار بودن این تنش به این موضوع باز می‌گردد که مقامات منامه از ابتدا موافق پایان دادن به اختلاف با قطر نبودند و دلیل حضور بحرین در نشست العلا فشار عربستان سعودی بود. از سوی دیگر پافشاری مقامات بحرینی بر تشدید اختلافات با قطر ناشی از افزایش نفوذ ابوظبی بر روند تصمیم‌گیری در منامه است. بحرین به عنوان یک کشور کوچک برای تامین نیازهای انرژی خود به همسایگانش به ویژه عربستان سعودی تکیه کرده است. در همین راستا توبی ایلز، تحلیلگر امور بحرین معتقد است نیاز مالی بحرین ممکن است موجب شود تا به سمت امارات متحده عربی متمایل شود و به شکل تدریجی از وابستگی به عربستان سعودی بکاهد؛ چرا که از سال 2011 امارات متحده عربی سرمایه‌گذاری‌های زیادی در بحرین انجام داده، این در حالی است که عربستان سعودی منبع مالی بزرگی برای ارائه به بحرین ندارد.