آیا «فرآیند دوحه» قطر را به سمت سازش با سوریه می کشاند؟

به گزارش راهبرد معاصر، پس از دهمین سال از شروع درگیری بین دولت قانونی سوریه با گروه های افراط گرا به خصوص گروه تروریستی داعش، به آسانی می توان گفت که دیگر دولت بشار اسد در  آستانه سقوط یا سرنگونی توسط دشمنان خود نیست. دولت های عربی خلیج فارس به خصوص امارات متحده عربی و بحرین این واقعیت را پذیرفته اند که بشار اسد ماندنی است و در این راستا به سمت برقراری روابط دیپلماتیک با دولت سوریه قدم برداشته و به دنبال آن هستند تا در آینده سوریه نقش مهم و تعیین کننده ایفاء کنند. با این حال، قطر و عربستان سعودی بزرگترین حامیان گروه های تروریستی، همچنان بر غیرقانونی بودن دولت بشار اسد تاکید می کنند و معتقدند که این بحران تنها باید از طریق نقشه راهی که در قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد و توافق کنفرانس ژنو مشخص شده حل و فصل گردد.

در حالی که دوحه بر عدم مشروعیت بشار اسد تاکید می کند؛ اما با یک دیدگاه پراگماتیک، از پیروزی قریب الوقوع دولت سوریه در جنگ ده ساله با شورشیان افراطی آگاه است. بنابراین این واقعیت ممکن است قطر را مجبور سازد تا به منظور دستیابی به جایگاه در آینده سوریه، به طور غیرمستقیم به سمت تعامل با دولت بشار اسد حرکت کند. در نهایت ، تعامل دیپلماتیک دوحه با مسکو در مورد سوریه نشان می دهد که حتی اگر دوحه به موضع رسمی خود در مورد اسد پایبند باشد ، قطری ها ممکن است در توافقات کوتاه مدت تا میان مدت در مقابل بشار اسد انطعاف نشان دهند.

اصول سیاست خارجی قطر

پس از آغاز تحولات بهار عربی در سال 2010م در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا؛ قطر یکی از حامیان بزرگ گروه های تروریستی تکفیری در بحران سوریه بوده است. در طی یک دهه گذشته، حتی اگر در منطقه عربی شاهد تعامل مجدد کشورهای عربی با سوریه بودیم اما دوحه همچنان مخالف مشروعیت بخشی به دولت سوریه بود. بیشتر کارشناسان بر این عقیده هستند که قطری ها به شدت از مواضع خود مبنی بر نامشروع بودن بشار اسد حمایت می کنند.

دکتر « گرد نانمن» استاد روابط بین الملل و مطالعات خلیج فارس دانشگاه جرج تاون در یادداشتی تصریح کرد: « در میان قطری ها، من هیچ اشتهایی برای عادی سازی روابط با بشار‌اسد احساس نمی کنم. این مسئله بیش از حد کمرنگ دیده می شود.» دکتر « آندریاس کریگ» استاد مطالعات امنیتی کالج کینگ لندن در اظهاراتی تاکید کرد: « همه در قطر در مورد عدم عادی سازی روابط با بشار اسد مشابه حمایت این کشور از فلسطین بسیار قاطع عمل می کنند.» بنابراین تغییر و تحول راهبرد دوحه در قبال سوریه به خصوص با توجه به سیاست خارجی « انقلابی» این کشور در میان خیزش های بهار عربی _ 2010-2011) آسان نخواهد بود.

نشست سه جانبه دوحه

در 11 مارس سال جاری میلادی ، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه با همتایان ترک و قطری خود ، مولود چاووش اوغلو و شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی ، در دوحه دیدار کرد. این سه نفر از تلاش مشترک برای پایان دادن به جنگ ده ساله در سوریه خبر داده و تصریح کردند که تنها راه حل برای پایان دادن به درگیری باید مبتنی بر یک توافق سیاسی مطابق با قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل باشد. از دیدگاه « پاول بائوف» کارشناس موسسه تحقیقات صلح اسلو: « انتظاری زیادی از این فرایند نیست. این سه طرف در جنگ سوریه از جمله در مورد کمک و بازسازی دارای اهداف متفاوتی می باشند. روسیه به دنبال جذب بودجه خارجی برای حمایت از دولت سوریه می باشد اما ترکیه برای حمایت از پناهندگان در استان ادلب شانس بیشتری برای دریافت بودجه دارد.»

مشارکت دوحه در تلاش های سه جانبه باید در چارچوب استراتژی گسترده تر قرار بگیرد که این کشور نقش اصلی را در میانجی گری منطقه ای ایفا می کند. این استراتژی در حال حاضر قطر را بر آن داشته است که پیشنهاد دهد در مورد سایر موضوعات منطقه ای از جمله تنش‌های عربستان سعودی و ترکیه و احتمال پیوستن مجدد ایالات متحده به توافق هسته ای ایران ، میانجی گری کند.  

« یزید سایق» کارشناس ارشد مرکز مطالعات خاومیانه در موسسه کارنگی، ابتکار عمل به رهبری روسیه را اقدامی قابل توجه دانست. وی اظهار داشت: « مسکو به دنبال شرکای جدید در سوریه برای بهبود جایگاه بین المللی دمشق در میان کشورهای عربی است. در صورت موفقیت؛ مسکو می تواند به سوریه کمک کند تا پل های منطقه ای و بین المللی بسازد و وام ها و سرمایه گذاری خارجی به دست آورد.»

جمهوری اسلامی ایران اگر چه به طور رسمی بخشی از فرایند دوحه نیست اما از این فرایند حمایت و پشتیبانی کرده است. شیخ محمد بن عبدالرحمان آل ثانی وزیر امور خارجه قطر بر « ضرورت کاهش درد و رنج مردم سوریه» تاکید کرد و اظهار داشت که وی با همتایان ترک و روس در مورد مکانیزم های مناسب برای ارائه کمک های بشردوستانه به تمام مناطق سوریه صحبت کرده است. اگر چه دوحه و مسکو در مورد دولت سوریه مواضع کاملا متفاوتی دارند اما برای دستیابی به نقاط مشترک دارای انعطاف پذیری بالا هستند.

دکتر کریگ معتقد است « اگر دولت بشار اسد، امتیازاتی را اعطا کند که دفاع از مذاکرات را برای قطر آسان تر نماید؛ فرایند بهبود روابط بین دو کشور زودتر آغاز خواهد شد.» وی افزود: « تسلیم برخی مناطق در شمال ، آزاد كردن زندانیان سیاسی یا موافقت با توافق نامه تقسیم قدرت با عناصر مخالف ، اقدامات بالقوه دمشق است كه می تواند بر مواضع دوحه در برابر دولت سوریه تأثیر بگذارد. نکته مهم این است که چنین اقداماتی از طرف دولت اسد به قطر پوششی سیاسی می بخشد تا با حفظ اصول خود ، امتیازاتی را ارائه دهد.»

ژئوپلیتیک و عمل گرایی

با گسترش روابط ابوظبی و دمشق، به نظر می رسد رقابت امارات و قطر تا حدی در سوریه افزایش یافته و هر دو کشور برای افزایش نفوذ خود در این منطقه با یکدیگر رقابت می کنند. به صورت واقع بینانه، به دلیل تعامل ابوظبی با اسد و اعتراف به پیروزی دولت بشار اسد در جنگ داخلی سوریه؛ امارات متحده عربی احتمالاً در آینده ای نزدیک در بخشهایی از سوریه تحت حاکمیت دولت قدرت بیشتری از قطر خواهد داشت. با این وجود، قطر خواهان این نیست که در بحران سوریه از رقیب ایدئولوژیک خود عقب بماند. در این راستا، قطر می تواند از طریق همکاری با روسیه و ترکیه در مناطق تحت کنترل خود، راه هایی برای کمک های بشردوستانه پیدا کند. 

بنابراین این امر می تواند به دوحه اجازه دهد تا در صورت تحقق خودمختاری شمال سوریه در دوران پساجنگ، درجه قابل توجهی از نفوذ را در میان بازیگران درگیر در شمال حفظ کند. برای پیشبرد موفقیت آمیز فرایند دوحه، طرفین باید در مناطق مورد منازعه مانند ادلب انعطاف پذیری بیشتری نشان دهند. این مسئله مستلزم اعتمادسازی بین روسیه و دولت سوریه از یک سو و مخالفان مورد حمایت ترکیه از سوی دیگر است. دکتر کریگ بر این عقیده است که : « سه کشور روسیه، ترکیه و قطر می توانند در بحران سوریه همکاری بیشتری داشته باشند. با این حال عوامل و متغیرهای زیادی وجود دارند که فرایند دوحه را با مانع روبرو می سازد. من نمی خواهم صرفا نگاه بدبینانه ای داشته باشیم اما مطمئنا روند سازش و آشتی در سوریه بسیار کُند خواهد بود.»

نتیجه گیری

علی رغم دیدگاه های قطر در مورد اخراج دولت سوریه از اتحادیه عرب؛ دوحه ممکن است به سمت موضع عمل گرایانه در پرونده سوریه حرکت کند که مورد پسند مسکو می باشد. واقعیت‌های میدانی در سوریه که منجر به تغییر موازنه قوا به نفع بشار اسد ( حمایت ایران و گروه های شبه نظامی شیعه، مداخله نظامی روسیه در سال 2015 و بازپس گیری حلب توسط دولت بشار اسد در سال 2016) شد ، قطری ها را وادار کرده تا از موضع حداکثری خود به نفع سرنگونی بشار اسد دور شوند. بنابراین اگر روسیه با موفقیت ترکیه را به پذیرش مجدد مشروعیت بشار اسد تحت فشار قرار دهد، احتمال انعطاف و نرم تر شدن موضع دوحه در مقابل دمشق بیشتر خواهد بود.