موثرتر کردن تحریم‌ها با تعمیم اینستکس به کشورهای غیراروپایی

به گزارش  راهبرد معاصر ، اینستکس، نهایت تلاش اروپا برای حفظ برجام و عمل به تعهدات خویش در برجام بود. اروپایی‌ها قرار بود به تعهدات خود ذیل ضمیمه‌ 2 برجام که شامل تجارت طلا و فلزات گرانبها، خودرو، فروش نفت و محصولات پتروشیمی، بنادر و کشتیرانی، روابط بانکی و کارگزاری و ... است، عمل نمایند. اما برای عمل به تعهدات، ابتدا لازم ‌بود اروپا اراده‌ سیاسی خود را در قالب همکاری‌های بانکی و تجاری که تحریم‌های آمریکا را بی‌اثر کند و یا اینکه آنها را دور بزند، نشان بدهد.

*اینستکس ضعیف ترین سازوکار مالی با ایران

اروپا از زمان شروع مذاکرات در 26 اردیبهشت ماه 97 تا زمان بازگشت کامل تحریم‌ها در 13 آبان 97، نشان داد هیچ اراده‌ی سیاسی برای خنثی‌سازی اثر تحریم‌ها آمریکا و عمل به تعهدات خود ذیل برجام ندارد. شرکت‌های اروپایی از ایران خارج شدند، واردات نفت کشورهای اروپایی از ایران کاهش یافت و در آبان ماه به صفر رسید و بانک‌های اروپایی حتی از تسهیل تراکنش‌های مربوط به غذا نیز از ترس تحریم‌های آمریکا سر باز می‌زدند.

اروپا که عملا در طرح‌های بانکی خود برای ایجاد کانال مالی امن شکست خورده بود، در نشست وزیران 4 + 1 برجام در تاریخ 3 مهرماه ۹۷، وعده‌ راه‌اندازی کانال مالی ویژه (SPV) را داد که تحت آن امکان تسهیل تراکنش‌های مالی نفت و تجارت دوجانبه صورت بگیرد. اما این کانال که قرار بود تا بازگشت تحریم‌های نفتی در آبان‌ماه راه‌اندازی شود، حتی کشور میزبان آن در اروپا هم مشخص نشده بود و بعد از تحریم‌های نفتی هم به رغم وعده‌هایی که از سوی موگرینی داده شد، هیچ وقت ایجاد نشد.

اروپایی‌ها به جای SPV، یک سازوکار پایاپای و تسویه‌ا‌ی (Exchange Mechanism) تحت عنوان اینستکس (INSTEX) را راه‌اندازی کردند که قابلیت‌های آن از SPV محدودتر و ابتدایی تر است زیرا تنها اطلاعات و داده‌های تبادلات تجاری را ثبت می‌نماید. علاوه بر این، سازوکار اینستکس دو سیستم مالی ایران و اتحادیه اروپا را به طور کامل از یکدیگر منفک و جدا می‌کند و هم‌چنین تمام تجارت ایران و اروپا را کانالیزه و قابل رصد می‌کند. دلیل این‌کار هم این است که اروپا می‌خواهد کاملا با تحریم‌های آمریکا علیه ایران همراهی کند و خود دولتمردان اروپایی نیز در این رابطه تصریح‌ کرده‌اند.

*اینستکس سازوکار دور زدن تحریم نیست

نکته مهم‌تر این است که اینستکس قرار نیست حوزه‌ تبادلات تجاری تحریمی را پوشش بدهد و در ابتدا قرار است از بین کالاهای غیر تحریمی تنها تبادلات مربوط به غذا و دارو را تسهیل کند. این مکانیزم در عملکرد خودش، مشابه مکانیزم نفت در برابر غذای عراق در دهه‌ی 90 میلادی است، البته با این تفاوت که اروپا نفتی هم از ایران نمی‌خرد و صادرات نفت ایران به اروپا تقریبا به صفر رسیده است. بنابراین سازوکار اینستکس که هنوز عملیاتی و اجرایی نشده است، از هم‌اکنون یک سازوکار شکست خورده است.

*موثرتر کردن تحریم‌ها با ترویج اینستکس به کشورهای غیراروپایی

با این وجود، اخیرا دولت در تلاش است تا برای تسهیل تبادلات تجاری ایران با کشورهای غیراروپایی از جمله، چین، روسیه، هند، کره‌ی جنوبی، ژاپن، ترکیه، عراق و ...، این سازوکار را به عنوان الگو قرار دهد. در همین راستا، اخیرا حمید بعیدی نژاد سفیر ایران در انگلیس در توئیتی نوشت: «کشورمان با دیگر کشورها از جمله ترکیه، عراق، روسیه، چین، هند، سوئیس و دیگران برای راه‌اندازی ساز و کارهای مشابه اینستکس جهت توسعه روابط اقتصادی دوجانبه توافقات مهمی را به اجرا می‌گذارد».  همچنین وزیر امور خارجه، معاون اقتصادی وزارت امور خارجه و برخی دیگر از مدیران دولتی در صحبت‌های مشابهی بر این موضوع صحه گذاشته‌اند.

این اتفاق در حالی رخ می دهد که ترویج اینستکس به کشورهای غیراروپایی، باعث می‌شود عملا دست به خودزنی بزنیم و موجب گسترش آثار تحریم ها شویم. در واقع، در شرایط تحریمی، تلاش دیپلماسی اقتصادی دولت باید این باشد که با رایزنی‌های خود به در هم‌تنیدگی هر چه بیشتر ارتباط مالی و تجاری کشور را با ساختارهای دیگر کشورها کمک کند و روابط تجاری را عمیق‌تر کند تا از این طریق تیغ تحریم‌ها کُندتر شود.

*سازوکارهای بانکی مناسب تری که هم‌اکنون فعال هستند

از طرف دیگر، در شرایطی دولت می‌خواهد اینستکس را برای تسهیل تبادلات تجاری ایران با کشورهای غیراروپایی ترویج دهد که هم‌اکنون سازوکارهای تسهیل تجارت بهتری در این زمینه فعال است. به عنوان مثال، خبرگزاری یونهاپ کره‌ جنوبی در آبان ماه سال 97 خبر داد که گروهی از مقامات این کشور درست قبل از اعلام معافیت‌های تحریمی توسط آمریکا به ایران داد که طی این سفر، این تیم با عراقچی، معاون وزیر امور خارجه دیدار داشته و توافق شد مکانیسم تراکنش‌های تجاری دو جانبه برا پایه‌ی ارز کره‌ی جنوبی (وون) از طریق حساب‌های بانک مرکزی در دو بانک کره‌جنوبی به نام ووری بانک (Woori Bank) و بانک صنعت کره‌ جنوبی (IBK) دوباره راه‌اندازی شود. این سازوکار که تهاتر بر مبنای روابط بانکی است، قابلیت بیشتری برای تجارت دوجانبه دارد. علاوه بر کره‌ جنوبی، چین و هند نیز سازوکاری مشابهی را در سال 97 با ایران راه‌اندازی کرده‌اند و این سازوکارها هم‌اکنون فعال هستند.

سازوکار دیگری که می‌تواند در خنثی‌سازی تحریم‌ها به شدت کارایی داشته باشد، «پیمان پولی دو جانبه بانکی» است که شرکای تجاری ایران نیز از این سازوکار استقبال کرده و می‌کنند. به عنوان مثال پوتین، رییس جمهور روسیه در کنفرانس مطبوعاتی پس از برگزاری اجلاس کشورهای صادرکننده گاز در تهران در سال 94 اعلام کرد: «روسیه در حال برنامه ریزی برای گسترش حجم تجارت با تهران و استفاده از پولهای ملی در پرداختهای دوجانبه است». با ترکیه نیز پیمان پولی دو جانبه منعقد و راه‌اندازی شد، ولی با وجود پیگیری ترک ها، این پیمان به علت عدم پیگیری و تعلل بانک مرکزی متوقف شد.

علاوه بر این، در رابطه با عراق که دارای موقعیت راهبردی اقتصادی برای کشور ماست، براساس اظهارات عبدالناصر همتی رییس بانک مرکزی قرار است این بانک حساب های یورویی و دیناری در عراق داشته باشد و مبادلات گاز و نفت با این حساب ها انجام شود. راه‌اندازی اینستکس با عراق در شرایط کنونی، ضربه زدن به تجارت خارجی ایران و از مصادیق «تیشه به ریشه خود زدن» است.

*تبعات اقتصادی و سیاسی اشتباه استراتژیک وزارت خارجه

با توجه به اینکه دولت در رفتار خود نشان داده است برجام برای او یک هدف است و نه یک ابزار برای حفظ منافع ملی، شاید این اقدام مسئولین وزارت امور خارجه بیشتر نمایشی سیاسی درباره برجام و در راستای توجیه تصمیم دولت برای باقی ماندن در برجام باشد. اما دولتمردان باید توجه کنند بدانند که این اشتباه استراتژیک آنها قطعا در حوزه اقتصادی و سیاست خارجی تبعات سنگینی خواهد داشت. در واقع، این کار دشمنان را برای فشار بیشتر امیدوارتر، دوستان ایران را دلسردتر و شرکای تجاری ایران را نسبت به حفظ روابط تجاری و گسترش آن سست‌تر می‌کند. به عبارت دیگر، شرکای تجاری ایران با دیدن تمایل ایران به اجرای استراتژی مشابه نفت در برابر غذا، ترجیح خواهند داد که برای دور زدن تحریم‌های آمریکا ریسک نکنند و یا برای ادامه‌ روابط تجاری با ایران امتیازهای قابل توجهی طلب کنند.

در شرایط فعلی، آمریکا و اروپا با توجه به اینکه خیالشان از بابت باقی‌ماندن ایران در برجام راحت است، فشارهای بیشتری می‌آورند و هم‌اکنون نیز هر آنچه که در توان داشته‌اند، انجام داده اند. از طرف دیگر، دولت با باقی ماندن در برجام و حفظ خوشبینی نسبت به اروپایی‌ها، فضای داخل کشور را شرطی نگه می‌دارد و این وضعیت بلاتکلیفی برای فضای تجاری ایران چه زمانی که اینستکس اجرایی می‌شود و چه زمانی که اروپا اقدام جدی می‌کند، بسیار مضر است. ضرورت دارد هر چه زودتر دولت تصمیمی راهبردی در این زمینه اتخاذ نماید و کشور را از شرایط پیچیده فعلی خارج نماید.

فارس