سایه جنگ اوکراین بر امنیت غذایی جهان

به گزارش راهبرد معاصر؛ سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) اعلام کرد، قیمت جهانی مواد غذایی در ماه مارس به‌دلیل حمله روسیه به اوکراین و اختلال در صادرات گندم و غلات، به بالاترین رکورد تاریخی خود رسیده است. براین اساس، شاخص قیمت مواد غذایی فائو تنها در طی دو ماه فوریه و مارس ۱۲.۶ درصد افزایش یافته است.  همچنین، فائو اعلام کرد که جنگ در اوکراین تا حد زیادی عامل افزایش ۱۷.۱ درصدی قیمت غلات از جمله گندم و موارد دیگر مانند جو، جو و ذرت بوده است. روسیه و اوکراین با هم به ترتیب حدود ۳۰ و ۲۰ درصد از صادرات جهانی گندم و ذرت را به خود اختصاص می‌دهند.

 در این میان خاورمیانه و آفریقا به دلیل وابستگی به واردات از روسیه و اوکراین، بیشترین آسیب را خواهند دید. برای نمونه، با آغاز ماه مبارک رمضان شهروندان الجزایری شاهد صف‌های طولانی برای خرید اقلام اساسی غذایی، عمدتاً کالاهای یارانه‌ای مانند شیر، روغن خوراکی و آرد هستند. ساعت‌های طولانی انتظار در مقابل مغازه‌ها در میان سکوت حکومت که پیش از این وعده‌ یافتن راه‌حل برای بحران کمبود کالا داده بودند، خشم الجزایری‌ها را افزایش داده است.

تاثیر مناقشه اوکراین بر امنیت غذایی

به باور کارشناسان، تأثیر مداوم همه گیری کووید ۱۹ و اثرات نامطلوب طولانی مدت تغییرات آب و هوایی منجر به افزایش قابل توجه قیمت مواد غذایی شده است. کاهش بهره وری در بسیاری از نقاط جهان، افزایش تقاضای جهانی و مشکلات زنجیره تامین مواد غذایی منجر به کاهش ذخایر غلات و دانه‌های روغنی شده تا قیمت‌ها به بالاترین سطح در دهه گذشته برسد. از سوی دیگر، قیمت نهاده‌های اساسی انرژی‌بر مانند سوخت، کودها و آفت‌کش‌ها به سرعت در حال افزایش است. در نهایت، جنگ در اوکراین انگیزه جدیدی به قیمت مواد غذایی و نهاده‌ها داده است.

تداوم جنگ روسیه در اوکراین، کشاورزی جهان و در نتیجه امنیت غذایی را تهدید می‌کند. اوکراین و روسیه  از منابع مهم کشاورزی هستند که سهم بسیار مهمی از صادرات گندم، ذرت، دانه‌های روغنی و کودهای شیمیایی جهان را تشکیل می‌دهند. از همین روی، جنگ اوکراین بر تمام جنبه‌های کشاورزی این کشور تأثیر منفی می‌گذارد و صادرات از روسیه را کند می‌کند.

بیست و شش کشور در سراسر جهان حداقل نیمی از گندم خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کنند، عرضه پایین و قیمت‌های بالا احتمالاً به این کشورهایی که از نظر غذایی ناامن هستند آسیب وارد می‌کند. از سوی دیگر عرضه پایین و قیمت بالای ذرت، دانه‌های روغنی و کودها نقش فزاینده خود در قیمت سایر کالاها دارد.

علاوه بر تأثیرات تغییرات آب و هوایی، سازمان ملل تخمین می‌زند که به دلیل تأثیرات همه‌گیری کووید۱۹ و حمله روسیه به اوکراین، تعداد افرادی که در سراسر جهان با ناامنی غذایی مواجه هستند، می‌تواند به بالاترین سطح خود در ۱۵ سال گذشته برسد. سناریوی خوشبینانه فائو نشان می‌دهد که قیمت گندم در کوتاه مدت احتمالا حدود ۹ درصد و در سناریوی بدبینانه بیش از ۲۱ درصد افزایش یابد، همچنین تعداد افراد دارای سوءتغذیه در جهان می‌تواند طی چند سال به بیش از ۱۳ میلیون نفر برسد. به طور خلاصه، جنگ امنیت غذایی میلیون ها نفر را تهدید می کند.

در طول ۳۰ سال گذشته، منطقه دریای سیاه به تامین کننده اصلی غلات و دانه‌های روغنی از جمله روغن‌های گیاهی تبدیل شده است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در اوایل دهه ۱۹۹۰، این منطقه واردکننده خالص غلات بود، در حالی که صادرات روسیه و اوکراین امروز حدود ۱۲ درصد از کل کالری تجارت شده در جهان را تشکیل می‌دهد. این دو کشور در بین پنج صادرکننده جهانی بسیاری از غلات و دانه‌های روغنی مهم هستند که عمدتاً گندم با ۳۴.۱ درصد، جو با ۲۶.۸ درصد، آفتابگردان با ۲۳.۹ درصد و ذرت با ۱۷.۴ درصد است.

اوکراین همچنین منبع مهم روغن تخمه آفتابگردان است و حدود ۴۹.۶ درصد از بازار جهانی را تامین می‌کند و وقتی روسیه را به این رقم اضافه کنیم، این سهم به ۷۲.۷ درصد می‌رسد. بسیاری از کشورهای واردکننده به این محصولات از اوکراین و روسیه وابسته هستند. شمال آفریقا و خاورمیانه بیش از ۵۰ درصد غلات خود را از این دو کشور و بیشتر گندم و جو خود را وارد می‌کنند. اوکراین تامین کننده مهم بسیاری از بازارهای شمال آفریقا از جمله مصر و لیبی و همچنین اتحادیه اروپا و چین است.

از سوی دیگر، روسیه و بلاروس که در مرکز جنگ قرار دارند، کشورهای تامین کننده بسیار مهمی از نظر نهاده‌های کشاورزی هستند. صادرات گاز طبیعی روسیه حدود ۲۰ درصد از تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد. روسیه حدود ۴۰ درصد از واردات فعلی گاز کشورهای اتحادیه اروپا را تامین می‌کند. گاز طبیعی همچنین یک ماده خام مهم برای تولید کودهای نیتروژن‌دار مانند آمونیاک و اوره است. افزایش قیمت کود ممکن است سرعت بگیرد چون روسیه تامین کننده اصلی کودهای نیتروژن و پتاسیم است. روسیه سهم صادرات جهانی ۱۵ درصد در کود نیتروژن و ۱۷ درصد در کود پتاسیم دارد.

بلاروس، متحد روسیه و در نتیجه هدف تحریم‌های بین‌المللی، ۱۶ درصد دیگر از صادرات جهانی پتاسیم را به خود اختصاص داده است. روسیه و بلاروس ۳۳.۵ درصد نیتروژن و ۶۰.۶ درصد پتاسیم واردات کود کشورهای اتحادیه اروپا را تامین می‌کنند. نیتروژن و پتاسیم حاصل از این دو کشور به طور متوسط ۶۴.۷ درصد واردات در قزاقستان، ۲۲.۴ درصد در چین، ۱۵.۶ درصد در هند، ۱۶.۹ درصد در ایالات متحده، ۳۲.۶ درصد در برزیل، ۹۴.۵ درصد در جمهوری آفریقای مرکزی و ۶۵.۱ درصد در نیجریه را تشکیل می دهند. یعنی برای بسیاری از کشورها، از جمله اوکراین، وابستگی به روسیه و بلاروس ۶۰ درصد یا بیشتر برای این واردات است.

خطرات جانبی جنگ بر کیفیت و حجم تولید و تجارت مواد غذایی

جنگ باعث کاهش تولیدات کشاورزی منطقه، مشکلاتی در زنجیره تامین زنجیره تولید کشاورزی و اختلالات لجستیکی و همچنین خطراتی می‌شود که در حال حاضر بر کل جهان منعکس شده و بر امنیت غذایی جهانی تأثیر منفی می‌گذارد. از سوی دیگر جنگ

بارزترین خطرات مربوط به تجارت هستند. با توجه به کاهش ناگهانی و شدید محموله‌ها بین روسیه و اوکراین، همانطور که قبلاً دیده شد، کشورهای واردکننده گندم از روسیه و اوکراین قطعاً منابع جایگزین پیدا می‌کنند، قیمت‌های بالاتری می‌پردازند یا بدتر از همه، با کمبود عرضه مواجه می‌شوند. این جنگ قبلاً باعث بسته شدن بنادر، کارخانه‌های فرآوری دانه‌های روغنی و سایر تأسیسات تجاری حیاتی شده است.

از سوی دیگر، ریسک‌های لجستیکی نیز وجود دارد که شامل خسارات وارده به جاده‌ها، بنادر، انبارها و تأسیسات پردازش و همچنین محاصره بنادر است. باید توجه داشت که ۹۰ درصد صادرات از اوکراین از طریق بنادر انجام می‌شود به عبارت دیگر، خطر از دست دادن بیش از ۱۵ میلیون تن کالاهای مختلف وجود دارد که کشاورزان اوکراینی نمی‌توانند آنها را صادر کنند. ظرفیت مرز اوکراین غربی و اتصال راه آهن حدود ۳۰۰۰۰۰ تن در ماه است. اوکراین که معمولاً حدود ۴ تا ۵ میلیون تن کالا در بهار صادر می‌کند، نمی‌تواند این کار را انجام دهد. بنابراین، لجستیک تجاری اوکراین در معرض خطر است.

در این میان ریسک تولید، دوره بعدی کشت  را تهدید می‌کند. با توجه به معیشت کشاورزان اوکراینی، خانواده‌های آنها و کسانی که در حومه شهر زندگی می‌کنند، وضعیت نگران کننده است. خروجی برداشت محصولات در حال حاضر چه خواهد بود؟ آیا کشاورزان می‌توانند کشت بهاره را انجام بدهند؟ بر اساس یک مطالعه میدانی، کشاورزان در اوکراین تنها ۲۰ درصد از سوخت دیزل مورد نیاز و ۶۵ درصد از سایر نهاده‌ها را در اختیار دارند. به عنوان مثال، شرکت‌های چندملیتی که فعالیت‌های خود را برای ایمنی کارکنان خود متوقف می‌کنند، نمی‌توانند آفتابگردان را به روغن تبدیل کنند.

 همچنین نرخ ارز، استقراض و ریسک رشد اقتصادی به دلیل جنگ افزایش می‌یابد. در حال حاضر کاهش قابل توجهی از ارزش در ارزها وجود دارد که بر سرمایه‌گذاری‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. کاهش قابل توجهی در سرعت تبدیل پول وجود دارد. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه جهان که به دلار آمریکا وام می‌گیرند، کشاورزی ستون فقرات اقتصاد است. افزایش دائمی دلار در برابر ارزهای این کشورها به دلیل جنگ، خطرات بسیار جدی را برای این اقتصادها به همراه دارد. البته مهمترین آنها خطرات انسان محور هستند. از این نظر، علاوه بر این واقعیت که اوکراینی‌ها بیش از سه میلیون پناهنده دارند، خطرات زندگی و معیشت آنها نیز در کانون توجه قرار می‌گیرد. باید توجه داشت که پیش از جنگ، از هر چهار شهروند اوکراین شرقی، یک نفر از حمایت بین‌المللی برخوردار بود، زیرا از امنیت غذایی برخوردار نبودند.

نتیجه

طرفین جنگ روسیه و اوکراین از نظر تولید و صادرات محصولات اساسی کشاورزی مانند گندم، آفتابگردان و ذرت جایگاه بسیار مهمی در جهان دارند. این بدان معناست که در صورت طولانی شدن جنگ، کشورهایی که مقدار قابل توجهی از مواد غذایی خود را از روسیه و اوکراین تهیه می کنند، به ویژه کشورهایی که مصرف مواد غذایی آنها بر اساس واردات در کوتاه مدت است، ممکن است مجبور به تجارت با کشورهای جدید با قیمت بالاتری باشند.

در کنار روسیه و اوکراین، بلاروس به مدار جنگ کشیده شده است که نه تنها منطقه بلکه کل جهان را از نظر انرژی در قالب گاز طبیعی، یک نهاده مهم برای کشاورزی و کودهای حاوی نیتروژن تحت تاثیر قرار خواهد داد. و پتاسیم این وضعیت در صورت تداوم جنگ، با تأثیر نامطلوب بر بازارهای کشاورزی در میان مدت و بلندمدت، خطرات جدی ایجاد خواهد کرد.

با افزایش سریع قیمت محصولات کشاورزی، این خطر وجود دارد که کشورها با محدود کردن صادرات، تولیدکنندگان داخلی را منزوی کنند. چنین اقداماتی می‌تواند اثرات زیانباری بر کشورهای واردکننده به ویژه آسیب پذیرترین آنها داشته باشد، همانطور که در سال های بحران اقتصادی جهانی ۲۰۰۷-۲۰۱۱ تجربه شد. بنابراین شاید در حال حاضر مهمترین آرزوی بیشتر مردمان جهان، پایان جنگ اوکراین است تا بیش از این امنیت غذایی جهان تحت تاثیر قرار نگیرد.