3 سناریو فراروی لبنان

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ با گذشت دو سال از انفجار مهیب بندر بیروت در چهارم آگوست 2020، لبنان همچنان با بحران های اقتصادی و سیاسی دست و پنجه نرم می کند و نتوانسته است آرامشی را که بعد از برگزاری انتخابات انتظار می رفت، ببیند.

البته سررشته بحران های لبنان به سال 2020 و انفجار بندر بیروت محدود نیست و از مدتها قبل تر آغاز شده بود. زخمی که خود را در اکتبر سال 2019 به شکل اعتراضات خیابانی نشان داد و بسیاری از مردم این کشور ناراضی از شرایط سیاسی و اقتصادی کشورشان به خیابان ها آمدند و مطالبه گر پایان فساد، وضعیت معیشتی نامناسب و ساختار ناکارآمد اقتصادی خود بودند.

مردم لبنان برای گذر از این بحران ها 15 می (25 اردیبهشت) پای صندوق های رأی رفتند تا 128 نماینده مجلس این کشور را از میان نامزدهای سیاسی انتخاب کنند.

پس از آن نجیب میقاتی مأمور تشکیل دولت جدید لبنان شد. با وجود این، با گذشت چندین ماه این مهم هنوز محقق نشده است و در سایه مانع‌تراشی‌های خارجی و تحرکات برخی نیرو‌های داخلی لبنان روند تشکیل دولت جدید در مسیر پرچالشی قرار گرفت. به طور کلی فضای مبهم پیرامون تشکیل کابینه لبنان حاکم است و به نظر می آید برخی نیروهای سیاسی تمایل به تشکیل کابینه در موعد مقرر ندارند، بلکه خواهان آن هستند دوران ریاست جمهوری میشل عون در اوج نابسامانی اقتصادی و مدنی پایان یابد.

از مأموریت میقاتی دو ماه می گذرد و هنوز کابینه تشکیل نشده است و ظاهراً اختلافات اساسی میان میقاتی و جریان ملی آزاد به رهبری جبران باسیل، داماد میشل عون وجود دارد که مانع تشکیل دولت شده است

سعد حریری پیش از انتخابات ماه می که برای چهارمین بار مکلف به تشکیل کابینه لبنان شده بود، پس از کش و قوس های فراوان ناکام از تشکیل کابینه مجبور به استعفا شد و در نهایت جای خود را به نجیب میقاتی داد. میقاتی پس از انتخابات می توانست بار دیگر در جریان مشورت های پارلمانی در لبنان مأمور تشکیل کابینه شود. وی پیش تر مدت کوتاهی در آوریل سال ۲۰۰۵ به عنوان نخست وزیر لبنان انتخاب شد و ژوئیه ۲۰۱۱ نیز بار دیگر نخست وزیر لبنان شد و می ۲۰۱۳ استعفا داد. وی تا فوریه ۲۰۱۴ نیز به عنوان نخست وزیر دولت پیشبرد امور لبنان بر سر کار بود.

میقاتی باید هفتاد و هشتمین دولت در تاریخ لبنان و پنجمین دولت در دوره ریاست ‌جمهوری میشل عون را تشکیل دهد؛ با وجود این، با گذشت قریب به دو ماه از انتخابش در به سرانجام رساندن این مهم ناکام بوده است.

«راهبرد معاصر» تحولات جاری و آینده سیاسی لبنان را با صابر گل عنبری، کارشناس مسائل غرب آسیا در میان گذاشته است که مشروح آن بیان می شود.

راهبرد معاصر: با توجه به انتخاب نجیب میقاتی، چرا روند تشکیل کابینه همچنان مبهم مانده و نتوانسته است کابینه لبنان را انتخاب کند؟

گل عنبری: ۲۳ ژوئن میقاتی با ۵۴ رأی از مجلس لبنان به عنوان نخست وزیر پیشنهادی مأمور تشکیل کابینه شد و میشل عون نیز وی را مکلف به تشکیل کابینه کرد؛ ولی با وجود اینکه تقریبا دو ماه از این مأموریت می گذرد، دولت لبنان تشکیل نشده است و دولت پیشبرد امور، امورات کشور را در چارچوب اختیارات محدودی که دارد، پیش می برد.

مشکل تأخیر در تشکیل دولت لبنان که درواقع به بحران تبدیل شده جدید نیست و در دوره های قبل و به ویژه از سال ۲۰۰۵ به بعد دولت ها در لبنان به سادگی تشکیل نشده اند. قبل از این سال نیز هر از چند گاهی تشکیل دولت ها با تأخیر انجام می شد. از مأموریت میقاتی دو ماه می گذرد و هنوز کابینه تشکیل نشده است و ظاهراً اختلافات اساسی میان میقاتی و جریان ملی آزاد به رهبری جبران باسیل، داماد میشل عون وجود دارد که مانع تشکیل دولت شده است.

میقاتی که پیش تر یک بار نخست وزیر شده بود، در اصل گزینه نزدیک به حزب الله است و حزب الله و طیف همراه آن میقاتی را معرفی کردند و باز هم در دوره اخیر که انتخابات پارلمانی لبنان آغاز شد و ترکیب اکثریت و اقلیت پارلمانی مانند دوره قبل نبود و دستخوش تغییر شد، حزب الله و متحدان نزدیک به عون، میقاتی را برای تشکیل کابینه انتخاب کردند.

علاه بر این، میشل عون در جریان ملی آزاد متحد حزب الله است، ولی میقاتی مانند عون یا باسیل نزدیکی سیاسی با حزب الله ندارد، هرچند که گزینه آنها برای تشکل کابینه باشد. میقاتی باتوجه به بحران هایی که لبنان با آنها مواجه است، تلاش می کند حکومتی تشکیل دهد که بتواند از سویی حمایت منطقه ای داشته باشد و از سوی دیگر حکومتش صرفاً حکومت حزب الله و طیف همراه آن مطرح نشود تا طرف های منطقه ای و بین المللی با آن همکاری کنند و بتواند مشکلات لبنان را حل و فصل کند.

راهبرد معاصر: ارتباط میقاتی با طرف های منطقه ای و فرا منطقه ای چگونه است؟

گل عنبری: میقاتی تلاش می کند پالس های مثبتی را به عربستان، فرانسه و طرف های دیگر رقیب ایران بفرستد تا هم کار تشکیل کابینه پیش رود و هم اینکه بتواند اوضاع را در جهت حل مشکلات مدیریت کند و به هرحال دولتی تشکیل ندهد که نتواند کاری از پیش ببرد. این ایده میقاتی است و اختلافش با عون و حزب وی در دو ماه اخیر را نباید دست کم گرفت که به نوعی عامل اصلی تشکیل نشدن کابینه بوده است؛ تا جایی که میقاتی جبران باسیل را متهم کرد روند تشکیل دولت را به بن بست کشانده و اجازه نمی دهد دولت تشکیل شود.

اختلافات میان این دو کم نیست، منتها مهم ترین اختلافاتی که با یکدیگر دارند به هویت وزیر انرژی در لبنان در برهه حساس کنونی بازمی گردد که این کشور با بحران انرژی مواجه است. عون، جریان ملی آزاد و جبران باسیل اصرار دارند این پست وزارتی به این جریان برسد، ولی میقاتی مخالفت می کند و شخصیتی اهل سنت را برای این پست وزارتی در لیست 24 نفره کابینه به میشل عون ارائه کرده است. جریان ملی آزاد نیز اعلام کرد، اگر بخواهند از این پست بگذرند باید وزارت کشور را بگیرند تا وزارت انرژی را در اختیار قرار دهند.

راهبرد معاصر: وزارت انرژی چه اهمیتی برای میقاتی و جریان مورد حمایتش دارد؟

گل عنبری: اهمیت وزارت انرژی در این موقعیت حساس از این حیث است که موفقیت وزیر مدنظر برای اداره وزارتخانه و کسی که بتواند بحران انرژی لبنان را حل و فصل کند، به حساب گروه و حزب سیاسی متبوعش نوشته خواهد شد. چهارشنبه گذشته دیداری میان میقاتی و عون برگزار شد، در حالی که مدتها بود موانع مختلف اجازه برگزاری چنین نشستی را نمی داد. برگزاری این دیدار کورسوی امیدی ایجاد کرد که احتمالاً مشکل تشکیل دولت در لبنان حل و فصل می شود. 

بعد از این دیدار میقاتی گفت، نظراتش با عون در رابطه با حل بحران انرژی لبنان و تشکیل کابینه به هم نزدیک شده است. با وجود این، از چهارشنبه گذشته تاکنون شاهد تحول مثبتی در این راستا نیستیم.

راهبرد معاصر: با توجه به این تحولات پیش بینی شما از اوضاع لبنان چیست؟

گل عنبری: برخی ناظران بعید می دانند کابینه لبنان قبل از معرفی رئیس جمهور آتی تشکیل شود و معتقدند هنوز شرایط داخلی لبنان برای تشکیل کابینه مهیا نیست. همچنین گفت و گوی خاصی میان گروه های سیاسی درگیر در لبنان در دو جبهه هشت مارس و ۱۴ مارس وجود ندارد که به توافقی برای مدیریت وضعیت منجر شود.

امید است تا اواخر سپتامبر دولت تشکیل شود، در غیر این صورت دوره عون ۳۱ اکتبر تمام و مشکلات پیچیده تر می شود. طبق قانون اساسی و عرف حاکم بر لبنان، معمولاً یک ماه قبل از پایان این دوره باید مجلس لبنان، رئیس جمهور را انتخاب کند تا خلاء پست ریاست جمهوری احساس و دوره انتقال ریاست جمهوری طولانی نشود. متأسفانه با توجه به رقابت و دودستگی شدید میان دو گروه مسیحی عمده لبنان (جریان ملی آزاد و حزب نیروهای لبنان به ریاست جعجع) بعید است لبنان در مدت یک ماه آینده شاهد انتخاب رئیس جمهور باشد.

اختلافات در موقعیت حساس داخلی و منطقه ای بر سر اینکه چه کسی رئیس جمهور آینده لبنان باشد و نبود امید در زمینه توافق دو گروه مسیحی در این بازه زمانی کوتاه بر سر پست ریاست جمهوری باعث می شوند نسبت به حل و فصل بحران سیاسی در لبنان در آینده ای نزدیک تا حدودی بدبینی به وجود آید.

برخی ناظران بعید می دانند کابینه لبنان قبل از معرفی رئیس جمهور آتی تشکیل شود و معتقدند هنوز شرایط داخلی لبنان برای تشکیل کابینه مهیا نیست

اگر تا پایان دوره میشل عون یعنی 31 اکتبر در لبنان رئیس جمهور انتخاب نشود، این کشور وارد مرحله جدیدی از بحران سیاسی خواهد شد، زیرا میقاتی نتوانسته دولتی تشکیل دهد و شاهد خلاء در پست ریاست جمهوری خواهیم بود. در این وضعیت اختیارات رئیس جمهور باید به دولت منتقل شود، اما این دولت مستقر نیست، بلکه دولت موقت پیشبرد امور است که اساساً اختیارات اندکی دارد و برخی معتقدند چنین دولتی نمی تواند اختیارات رئیس جمهور را عهده دار شود.

راهبرد معاصر: قانون اساسی لبنان در چنین وضعیتی به طور مشخص قاعده ای دارد؟

گل عنبری: طبق قانون اساسی لبنان، اگر در پست ریاست جمهوری خلاء ایجاد شود و کسی رئیس جمهور نباشد، اختیارات رئیس جمهور به دولت منتقل می شود. در حال حاضر لبنان دولت موقت دارد و اینجا اشکال قانون اساسی پیش می آید که آیا دولت موقت و دولت پیشبرد امور می تواند اختیارات رئیس جمهور را هم زمان داشته باشد.

عمیق تر شدن بحران لبنان به این معنا نیست که اوضاع از کنترل خارج خواهد شد. با توجه به موقعیت راهبردی و ژئوپولیتیک این کشور در منطقه، خروج اوضاع از کنترل به نفع هیچ طرفی (طرف های سیاسی داخلی و قدرت های خارجی حامی هر یک از احزاب سیاسی لبنان) نخواهد بود و بعید است اوضاع در این کشور از کنترل خارج شود.

راهبرد معاصر: مداخلات خارجی چه نقشی در تأخیر تشکیل دولت لبنان دارد؟

گل عنبری: یکی از دلایل عمده تأخیر در تشکیل دولت ها در لبنان همین مداخلات خارجی است. بازیگران منطقه ای و جهانی در وضعیت کنونی تأثیرگذار هستند و به سادگی نیست که نیروهای سیاسی لبنان و گروه های سیاسی پشت یک میز بنشینند و با یکدیگر مسائل را بدون جلب نظر قدرت های خارجی تأثیرگذار در لبنان حل و فصل کنند. لبنان با اینکه کشوری کوچک در منطقه به شمار می رود، از اهمیت و موقعیت فوق العاده ای در ژئوپلیتیک منطقه برخوردار است و به این علت در توازن منطقه ای و در موازنه قوا تأثیرگذار است.

با توجه به اینکه لبنان در همسایگی فلسطین و سرزمین های اشغالی واقع است، نیروی نظامی قدرتمندی به نام حزب الله با این رژیم سر جنگ و عداوت دارد و به همین علت و ارتباط نزدیک آن با جمهوری اسلامی ایران، یکی از طرف های صف بندی های منطقه ای علیه جبهه آمریکا و متحدان آن در منطقه به شمار می رود.

رقبای حزب الله در لبنان  ارتباطات تنگاتنگی با طرف های منطقه ای به ویژه عربستان و طرف های بین المللی به ویژه فرانسه و آمریکا دارند، به همین دلیل آنها نیز بخشی از بلوک بندی های منطقه ای هستند.

با توجه به این موارد، لبنان همیشه مستعد تنش و بحران است و اوضاع آن به شدت تحت تأثیر روابط بلوک های منطقه قرار دارد. نکته قابل تأمل اینکه با توجه به در اختیار داشتن پایگاه مردمی در لبنان به وسیله حزب الله و متحدانش، طرف های داخلی و خارجی مخالف حزب الله، این وضعیت را ناخوشایند می دانند. مخالفان در چنین شرایطی روی خوش به حل و فصل بحران نشان نمی دهند و به تداوم بحران تمایل دارند تا نفوذ و تأثیرگذاری حزب الله کاهش یابد.

لبنان در وضعیتی است که طرف های منطقه ای و بین المللی برای حل بحران کمکی نخواهند کرد که خروجی آن تقویت موقعیت حزب الله در این کشور شود. با توجه به اینکه خروج اوضاع از کنترل در این کشور می تواند به جنگ ویرانگر با رژیم صهیونیستی منجر شود و اوضاع منطقه را متشنج کند، خروج اوضاع از کنترل به نفع هیچ طرفی نیست.

فارغ از نقش پیچیدگی اوضاع و تناقضات خاص در نظام سیاسی لبنان و نزاع داخلی در تشکیل نشدن دولت، هنوز اراده منطقه ای و جهانی میان بازیگران تأثیرگذار برای حل بحران این کشور وجود ندارد و از این رو مداخلات خارجی نقش تعیین کننده ای در تداوم بحران لبنان دارد.

راهبرد معاصر: مذاکرات رفع تحریم ها و نتیجه آن چه تأثیری بر اوضاع لبنان خواهد داشت؟

گل عنبری: طرف های مختلف در لبنان اوضاع را مدیریت خواهند کرد تا وضعیت به همین شکل ادامه یابد و از کنترل خارج نشود. اوضاع فعلی لبنان می تواند تحت تأثیر دو پارامتر منطقه ای و جهانی قرار گیرد؛ نخست، مذاکرات ایران و عربستان که باید دید به چه نتیجه ای می رسد و اگر روابط دو کشور ازسرگرفته شود، این عامل می تواند در حد یک احتمال تأثیر مثبتی بر مناقشات منطقه ای ازجمله لبنان داشته باشد. دوم، مذاکرات رفع تحریم ها که می تواند تأثیر دوگانه بر اوضاع لبنان و دیگر مناطق بحرانی در منطقه داشته باشد.

با توجه به اینکه آمریکا می خواهد غرب آسیا آرام باشد تا تمرکز خود را بر چین قرار دهد، رفع تحریم ها می تواند تأثیر مثبتی در مناقشه های منطقه ازجمله در لبنان داشته باشد. با توجه به اینکه برجام صرفاً موضوعی هسته ای است، طرف های ضد ایرانی نگران بهره گیری ایران از این توافق برای تقویت موقعیت منطقه ای خود هستند، بنابراین احتمال دارد طرف های منطقه ای مخالف بازگشت آمریکا به برجام باشند و اجازه ندهند اوضاع منطقه به سمت آرامش و ثبات برود که به تقویت جایگاه منطقه ای ایران منجر شود.

راهبرد معاصر: تحلیل شما از سناریوهای آینده لبنان چیست؟

گل عنبری: سه سناریو را می توان در نظر گرفت؛ نخست، تداوم بحران کنونی و اینکه بحران سیاسی در این کشور لاینحل بماند. دوم، اینکه شاهد توافقی باشیم که دولت و رئیس جمهور انتخاب شود. سوم، اینکه اوضاع لبنان از کنترل خارج شود و شاهد هرج و مرج افسار گسیخته در لبنان باشیم.

فارغ از نقش پیچیدگی اوضاع و تناقضات خاص در نظام سیاسی لبنان و نزاع داخلی در تشکیل نشدن دولت، هنوز اراده منطقه ای و جهانی میان بازیگران تأثیرگذار برای حل بحران این کشور وجود ندارد

در میان این سه سناریو، سناریوی سوم بعید به نظر می آید؛ هر چند آنچه در لبنان شاهدیم بسیار خطرناک است. دولت های موقت و پیشبرد امور که اختیارات محدودی دارند، یکی از عوامل اصلی بحران اقتصادی در این کشور هستند. چنین دولت هایی اختیار اتخاذ تصمیمات کلان ندارند.

من به تلفیقی از سناریوی اول و دوم معتقدم؛ اینکه بحران دست کم در کوتاه مدت به شکلی کنترل شده تداوم خواهد یافت و احتمالاً در سایه آن شاهد توافق نسبی تشکیل کابینه باشیم، اما شاید انتخاب رئیس جمهور طول بکشد؛ هرچند این توافق در چارچوب جلوگیری از خارج شدن امور از کنترل و نه حل و فصل نهایی بحران خواهد بود.

حل بحران داخلی لبنان تا حد زیادی به شرایط منطقه گره خورده است. آینده گفت و گوهای ایران و عربستان، چشم انداز مذاکرات رفع تحریم ها از موضوعات مؤثر بر حل بحران کنونی لبنان است. در هر حال تصور این است اوضاع مدیریت خواهد شد و در میان مدت توافقی نسبی رخ دهد. بعید نیست خلأیی که در سال 2014 تا 2016 در پست ریاست جمهوری لبنان رخ داد، تکرار شود.

سناریوی ارجح تداوم بحران به شکلی مدیریت شده و تشکیل کابینه است، زیرا شرایط لبنان به گونه ای است که ممکن است دیگر تاب نبود دولت قانونی را نداشته باشد و نیروهای منطقه ای و داخلی به این نتیجه دست یابند دولتی در لبنان مستقر شود.