ازسرگیری روابط ایران و عربستان و بازترسیم ائتلاف‌های منطقه‌ای

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی همواره پیچیده و پر فراز و نشیب است. برخی اختلافات موجب شد روابط دیپلماتیک دو قدرت منطقه‌ای در سه دهه گذشته دو بار قطع شود. از سال 2016 به بعد روابط سیاسی ریاض و تهران شاهد شکاف و گسست کامل بود. با وجود این، پس از یک دوره تنش، مذاکرات ریاض و تهران آوریل 2021 با نظارت عراق و نشستی از پیش اعلام نشده میان هیئت‌های دو کشور در منطقه سبز بغداد آغاز شد. از آوریل 2021 تا آوریل 2022 بغداد میزبان پنج دور مذاکرات میان مقام های تهران و ریاض بود.

عربستان سعودی و ایران در نهایت اوایل ماه مارس 2023 در پکن به توافق دست یافتند که پس از هفت سال تنش روابط خود را ازسر بگیرند. در همین راستا ایران ابتدای ژوئن سفارت خود را در ریاض بازگشایی کرد و در اواسط همان ماه، فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه سعودی به تهران سفر کرد و با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود بر سر ازسرگیری فعالیت سفارت ریاض در تهران و کنسولگری آن در مشهد در آینده نزدیک به توافق دست یافت.

این تحول راه را برای پرسش‌هایی درباره پیامدهای مصالحه ایران و عربستان بر موضوعات منطقه‌ای، به‌ویژه وضعیت پرونده‌هایی که دهه‌ها شاهد رقابت شدید و جنگ‌های نیابتی میان دو طرف بود، باز می‌کند.

تنش‌زدایی میان عربستان و ایران می‌تواند پیامدهای مثبتی بر پرونده‌های پیچیده سیاسی و نظامی برخی کشورهای عربی نظیر یمن، سوریه، لبنان و عراق داشته باشد

بدون تردید، ایران و عربستان سعودی در صحنه سیاسی و امنیتی منطقه دارای وزن تأثیرگذاری هستند. از این رو وضعیت تنش‌زای این دو کشور در سال‌های گذشته به دلیل موضوعات مختلف امنیتی و سیاسی بر کلیت منطقه غرب آسیا منعکس می‌شد؛ لذا ازسرگیری و بهبود روابط میان این دو قدرت مهم منطقه‌ای نتیجه مثبتی برای منطقه به همراه خواهد داشت.

تنش‌زدایی میان عربستان و ایران می‌تواند پیامدهای مثبتی بر پرونده‌های پیچیده سیاسی و نظامی برخی کشورهای عربی نظیر یمن، سوریه، لبنان و عراق داشته باشد؛ زیرا اگر اراده حقیقی و تفاهم واقعی ایران و عربستان شکل بگیرد، این مهم به پایان یافتن تنش‌های منطقه‌ای منجر خواهد شد. مهم‌ترین نتیجه از سرگیری روابط ایران و عربستان می تواند به پایان جنگ در یمن منجر شود. جنگ طولانی یمن یکی از بدترین فجایع انسانی است که ازسرگیری روابط ایران و عربستان سعودی امکان دارد به تلاش‌ها برای پایان دادن به این بحران پیچیده کمک کند.

ریاض امیدوار است عادی سازی روابط با تهران به تسریع خروج نیروهای سعودی از یمن کمک کند. از اوایل سال 2022، عربستان سعودی به طور فعال پایان دادن به جنگ در یمن را از مسیر مذاکره دنبال کرده است. برای نخستین بار از زمان آغاز جنگ یمن، هیئتی سعودی به صنعا رفت تا درباره توافق جامعی که به آتش‌بس دائمی منجر شود، مذاکره کند.

این تحول به تبادل 887 زندانی طبق توافقی که به وسیله سازمان ملل متحد و کمیته بین المللی صلیب سرخ میان دو طرف شکل گرفت، منجر شد. این احتمال وجود دارد پرونده یمن در آینده شاهد تغییری بزرگ باشد؛ زیرا ازسرگیری روابط تهران و ریاض عامل تقویت کننده‌ای برای تلاش‌های صلح بین‌المللی و منطقه‌ای و ابتکارات صلح در نظر گرفته می‌شود.

در زمینه سوریه، آشتی عربستان و ایران فرصتی برای نظام سوریه فراهم می‌کند تا علاوه بر تمرکز بر موضوعات داخلی، روابط منطقه‌ای خود را گسترش دهد. توافق ایران و عربستان به بازگشت سوریه به جهان عرب انجامید و روابط جدیدی که نظام سوریه در سال‌های آینده برقرار خواهد کرد، ثمره ازسرگیری روابط ایران و عربستان خواهد بود.

سیاست عربستان برای عادی‌سازی روابط با سوریه با سفر مهم فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه سعودی به دمشق در اواسط آوریل آغاز شد که نخستین سفر رسمی یک مقام ارشد سعودی به سوریه از سال 2011 بود. سپس در ماه می وزارت امور خارجه عربستان با در نظر گرفتن تصمیم نشست وزیران امور خارجه کشورهای عربی مبنی بر بازگرداندن کرسی سوریه در اتحادیه عرب، از سرگیری مأموریت دیپلماتیک خود را در سوریه خبر داد.

ریاض سپس رسماً از بشار اسد، رئیس جمهور سوریه دعوت کرد در نشست سران کشورهای عربی در جده شرکت کند. به دنبال این تحول، بشار اسد در اجلاس ریاض در 19 می شرکت کرد و تقریباً در همان زمان عربستان و سوریه تصمیم گرفتند روابط دیپلماتیک خود را بازگردانند.

سومین کشوری که می تواند از بهبود روابط تهران و ریاض منتفع شود، لبنان است. ایران حامی اصلی حزب‌الله لبنان است، در حالی که عربستان سعودی از سیاستمداران اهل سنت این کشور و برخی جریان‌های مسیحی حمایت می‌کند. بنابراین، کاهش تنش میان ریاض و تهران ممکن است به آشتی سیاسی در لبنان منجر شود.

لبنان چندی پیش با مناقشه سیاسی داخلی مواجه بود، از این رو بهبود روابط عربستان سعودی و ایران احتمالاً تأثیر مثبتی بر سپهر سیاسی لبنان خواهد گذاشت. شکستن بن بست سیاسی و تسریع روند توافق بر سر نامزدی ریاست جمهوری در دوره آتی در سطح اقتصادی نیز منعکس خواهد شد. در آخرین تحولات، سفارت عربستان سعودی در بیروت، پایتخت لبنان میزبان تعدادی از سفرای کشورهای عربی و خارجی ازجمله سفیر ایران در بیروت بود که این اقدام می‌تواند نشانه‌ای از تلاش دو کشور برای کمک به خروج لبنان از بحران سیاسی تعبیر شود.

علاوه بر این، توافق عربستان و ایران می‌تواند شدت تنش‌ها را در عراق کاهش دهد. بغداد در سال‌های گذشته با هدف کاهش تنش‌ها، تلاش کرد عراق را به عنوان عرصه‌ای برای گفت‌وگوی منطقه‌ای و نه به عنوان عرصه‌ای برای رویارویی نیابتی قرار دهد. بغداد مدت ها تلاش کرد دو همسایه قدرتمند خود را به هم نزدیک کند. ایران روابط نزدیک مذهبی، اقتصادی و فرهنگی با عراق دارد و دارای پایگاه مردمی در بغداد است.

توافق عربستان و ایران می‌تواند شدت تنش‌ها را در عراق کاهش دهد. بغداد در سال‌های گذشته با هدف کاهش تنش‌ها، تلاش کرد عراق را به عنوان عرصه‌ای برای گفت‌وگوی منطقه‌ای و نه به عنوان عرصه‌ای برای رویارویی نیابتی قرار دهد

علاوه بر این، عراقی‌ها در تاریخ روابط قبیله‌ای، تجاری و مذهبی با عربستان سعودی داشته‌اند. ریاض از نفوذ سیاسی خود در عراق عمدتاً از طریق قبایل سنی و همچنین احزاب سیاسی که شرکای ثانویه در دولت‌های پس از سال 2003 را تشکیل می‌دادند، اعمال کرده است. از این‌رو می توان گفت عراق به دلیل اینکه با عربستان سعودی و ایران مرزهای زمینی مشترک دارد، ممکن است یکی از برجسته‌ترین ذی نفعان بهبود عربستان و ایران باشد.

افزون بر کاهش تنش‌های منطقه‌ای، تسری سیاست به صفر رساندن مشکلات در منطقه از دیگر پیامدهای ازسرگیری روابط ایران و عربستان سعودی است. منطقه غرب آسیا در دهه گذشته شاهد درگیری‌ها و بحران‌های بسیاری بوده که گریبان‌گیر برخی از کشورهای آن شده و آن را به عرصه بروز درگیری‌ها، جنگ‌های داخلی و مداخلات خارجی تبدیل کرده است.

با وجود این، از پایان سال 2021 بسیاری از کشورها تمایل به اتخاذ رویکرد جدیدی بر مبنای سیاست «به صفر رساندن مشکلات» داشته‌اند؛ یعنی برخی کشورها به دنبال حذف مشکلات از روابط خود با سایر کشورها یا دست کم کاهش مشکلات به پایین‌ترین سطوح هستند. احیای روابط دیپلماتیک میان عربستان سعودی و ایران سایر کشورهای منطقه را به سمت تنش‌زدایی ترغیب می‌کند.

احتمالاً در آینده روابط ایران با بسیاری از کشورهای عربی از جمله مصر، بحرین و اردن نیز بهبود خواهد یافت. تور منطقه‌ای اخیر وزیر امور خارجه ایران به کشورهای همسایه نظیر قطر، عمان، کویت و امارات متحده عربی در راستای سیاست به صفر رساندن مشکلات با همسایگان و دیپلماسی همسایگی قابل تحلیل و ارزیابی است.

یکی از دیگر پیامدهای احتمالی ازسرگیری روابط تهران و ریاض، شکل‌گیری نظم نوین منطقه‌ای و بازترسیم ائتلاف‌ها در منطقه است. شکست و خروج آمریکا از افغانستان راه را برای شکل‌گیری دیپلماسی منطقه‌ای هموار کرد، زیرا همه بازیگران منطقه‌ای پس از خروج آمریکا ترمیم روابط با یکدیگر و تنش‌زدایی را در دستور کار قرار داده‌اند.

همگرایی منافع راهبردی چین، ایران و عربستان سعودی نیز حاکی از واقعیت ژئوپلیتیک جدیدی در منطقه خاورمیانه است. تغییر واقعی که پس از توافق پکن رخ داد، تنها به عادی‌سازی روابط عربستان سعودی و ایران محدود نمی‌شود، بلکه معنایی فراتر از عادی سازی روابط دو کشور دارد و نشان دهنده ویژگی‌ها و نشانه‌های ایجاد نظم منطقه‌ای جدید است.

در واقع توافق عربستان و ایران نشان می‌دهد دو قدرت اصلی منطقه به دنبال ترمیم روابط خود با هدف بازترسیم نظم منطقه‌ای هستند. بیشتر قدرت‌های بزرگ منطقه و تمامی بازیگران کوچک نیز از نظم منطقه‌ای با ثبات استقبال می‌کنند. علاوه بر این، با میانجی‌گری چین انتقال مرکز ثقل ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک از غرب به شرق ظاهر شد که حاکی از افول قدرت بلامنازع آمریکاست.

در همین راستا، ماه گذشته یکی از مقام های نظامی خبر داد، ائتلاف‌های بین‌المللی جدید در منطقه‌ و بین‌الملل با مشارکت کشورهای حوزه خلیج فارس در کنار عراق، هند و پاکستان با هدف حفظ امنیت منطقه در حال شکل‌گیری است. ائتلاف دریایی‌ای که پیش‌تر با روسیه، چین، عمان و پاکستان شکل گرفته بود، امروز در حال گسترش است و با کشور هند و کشورهای منطقه ازجمله عربستان، امارات، قطر، بحرین و عراق به زودی شکل می‌گیرد.

به هر روی، شکل‌گیری ائتلاف متشکل از بازیگران منطقه‌ای بدون دخالت قدرت‌های خارجی شکستی دیگر برای هژمونی آمریکا در منطقه به شمار خواهد رفت. این موضوع نیز در راستای منافع منطقه است؛ زیرا نظم درون‌زا و بدون دخالت قدرت‌های خارجی می‌تواند علاوه بر فراهم کردن امنیت و ثبات در منطقه به پیشرفت اقتصادی آن منجر شود.