نقش خون بند ناف در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج
سلول‌درمانی و استفاده از سلول‌های بنیادی مانند سلول‌های خون بند ناف برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج یکی از رویکردهای نوین در جهان است که ایران به یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه تبدیل شده است.
به گزارش راهبرد معاصر، سلول‌درمانی یکی از رویکردهای جدید درمانی است که کمک می‌کند با استفاده از سلول‌ها به مبارزه با بیماری‌های گوناگون از ناباروری گرفته تا سرطان رفت. پژوهشگاه رویان، به عنوان پیشرو در زمینه حل مشکل ناباروری در زوج‌ها و استفاده از روش‌های جدید درمان در کشور شهرت دارد. در این گزارش با موضوع سلول‌درمانی و جدیدترین کارهای محققان ایرانی در این زمینه بیشتر آشنا می‌شویم.
حمله به منشاء بیماری در رویکردهای جدید درمان
یکی از مشکلات همیشگی در درمان بیماری‌ها این است که داروهای تجویزی معمولا به عنوان مسکّن و برای کاهش درد یا اثرات بیماری هستند. این داروها معمولا بیماری را به صورت ریشه‌ای درمان نمی‌کنند و تنها به بدن کمک می‌کنند تا خود به کمک سلول‌های ایمنی، به مبارزه با این بیماری‌ها بپردازد و یا از رشد آن جلوگیری کنند. از طرفی بسیاری از روش‌های درمان و داروها، اثرات جانبی دارند و باعث بروز مشکلات ثانویه می‌شوند.
روش‌های سلول‌درمانی، ژن‌درمانی، فناوری کریسپر و مهندسی ژنتیک از راه‌های درمانی جدید بیماری‌های گوناگون هستند.
با ظهور فناوری‌های زیستی و ساخت داروهای نوترکیب این مشکل تا حد زیادی رفع شده است. در رویکردهای جدید درمانی، بیماری‌ها در سطح سلول درمان می‌شوند و داروها با ایجاد تغییرات ژنتیکی در سلول، با بیماری مبارزه می‌کنند. داروهای نوترکیب و رده سلولی، بی‌خطرترین و هدفمندترین درمان‌ها را ارائه می‌دهند؛ به نحوی که سلول بیمار را در بدن شناسایی و فقط به همان سلول حمله می‌کنند و به سلول‌های دیگر آسیب نمی‌رسانند. روش‌های سلول‌درمانی مثل موشک نقطه زن و با دقت بسیار بالا عمل می‌کنند.
این داروهای جدید و حتی فناوری ساخت آن‌ها در ایران نیز وجود دارد. پژوهشگاه رویان به تازگی در زمینه تولید داروهای رده‌های سلولی دارد شده و توانسته است با انعقاد قرارداد با یک شرکت دارویی، تولید اولین داروهای رده سلولی در زمینه ناباروری را عملیاتی کند. رویان، داروهایی که در زمینه ناباروری تولید می‌کند را در مرکز ناباروری خود به کار می‌گیرد.
در ایران تجربه ساخت داروهای نوترکیب با رده‌های سلولی است که از خارج از کشور خریداری شده بود. رده‌های سلولی، سلول‌های مشتق شده از بافت یا اندام حیوانات هستند ک عملکردی خاص را دنبال می‌کنند و در آزمایشگاه‌های کشت سلولی نگهداری می‌شوند تا محققان بتوانند به کمک آن‌ها این داروهای جدید را بسازند. داروهای نوترکیب در زمینه درمان بیماری‌های مختلف از بیماری‌های پوستی گرفته تا سرطان و ناباروری می‌تواند ساخته شود.
سلول‌هایی که بیماری را درمان می‌کنند
رویکردهای درمانی جدید در پزشکی به دنبال آن هستند که بیماری‌های مختلف و حتی آن‌هایی که به دشواری درمان می‌شوند را از ریشه درمان کنند. استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان، یکی از این رویکردهای جدید است که توانایی آن‌ها در درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها و التهاب‌ها به اثبات رسیده است.
سلول‌های بنیادی مسیر جدیدی در پزشکی باز می‌کند که بیماری‌های صعب‌العلاج و و مادرزادی را نیز بتواند درمان کند.
پیوند سلول بنیادی از خود فرد یا فرد سالم دیگر با هدف بازسازی و درمان، سلول‌درمانی نام دارد و به عنوان یک روش جدید درمانی در جهان در حال انجام است. درمان با سلول‌های بنیادی برای بیماری‌های صعب‌العلاجی که تاکنون غیر قابل درمان تلقی می‌شدند نیز راه حل ارائه می‌کند. سلول‌های درمانی در بازسازی بافت‌های از بین رفته مانند نتایج ناشی از سوختگی نیز کمک شایانی به بیماران می‌کند.
سلول بنیادی به سلولی در پستانداران گفته می‌شود که قابلیت تقسیم شدن و تبدیل به سلول‌های دیگر را دارا باشد. این سلول‌ها قدرت تکثیر و خودنوزایی دارند و می‌توانند سلول مشابه خود را تولید کنند و همچنین می‌توانند به سلول‌های دیگر تمایز پیدا کنند. به زبان ساده وقتی که سلول بنیادی تقسیم می‌شود، می‌تواند سلول‌های مانند خودش تولید کند و یا می‌تواند سلول‌های دیگری از نوع دیگر تولید کند.
برای مثال سلول‌های بنیادی پوست می‌توانند سلول‌های پوست بیشتری بسازند. همه بافت‌های بدن سلول بنیادی با عملکردهای خاص دارند؛ به عنوان مثال مغز استخوان سلول بنیادی‌ای دارد که می‌تواند به عنوان خون‌ساز عمل کند.
بیش از ۵۰ سال است که از سلول‌های بنیادی مغز استخوان برای بیماری‌های خونی استفاده می‌شود. مرور آمار نشان می‌دهد که هر ساله حدود ۳۰ هزار بیمار با بیماری‌هایی که با پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان قابل درمان هستند، شناسائی می‌شوند.
امروزه ثابت شده است که سلول‌های بنیادی قادر به درمان محدوده وسیعی از بیماری‌های مزمن و حاد هستند و تحقیقات زیادی در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌هایی چون پارکینسون، بیماری‌های قلبی، کبدی، دیابت، دیستروفی عضلانی، آسیب‌های نخاعی و سکته در حال انجام است.
بانک بند ناف ایرانی در پژوهشگاه رویان
سلول‌های بنیادی بند ناف از جمله دیگر سلول‌هایی هستند که برای درمان بیماری‌ها به کار می‌روند. خون بند ناف سرشار از سلول بنیادی است که می‌تواند بسیاری از بیماری‌ها را درمان کند که راه درمانی ندارند. در دسترس بودن، کاهش احتمال رد پیوند، کاهش خطر آلودگی و شانس یافتن نمونه با تطابق ژنتیکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سلول بنیادی خون بند ناف است که باعث می‌شود ذخیره‌سازی آن اهمیت داشته باشد. خون بند ناف ۸۰ تا ۲۰۰ میلی‌لیتر است که می‌تواند به هنگام زایمان در فرصت پنج تا هفت دقیقه‌ای جمع آوری و در تانک‌های نیتروژن مایع نگهداری می‌شود.
در ایران نیز شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان که یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان زیرمجموعه پژوهشگاه رویان است، از سال ١٣٨٤ ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بندناف نوزادان تازه متولد شده را آغاز کرد و تاکنون موفق به ذخیره‌سازی بیش از ١٨٠ هزار نمونه شده است.
اولین پیوند خون بندناف در سال ۱۹۸۸ میلادی به یک کودک مبتلا به کم‌خونی فانکونی (یک نوع کم‌خونی مادرزادی) انجام گرفت.
به گفته مرتضی ضرابی، رئیس بانک خون بند ناف، «با استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف می‌توان بیش از ۸۰ بیماری خونی و غیرخونی را درمان کرد.» در حال حاضر بیشترین کاربرد در درمان بیماری‌های خونی شامل تالاسمی، انواع سرطان خون، بیماری‌های نقص ایمنی و کم‌خونی‌های مادرزادی است.
عبدالحسین شاهوردی، عضو هیأت علمی و رئیس پژوهشگاه رویان در مصاحبه‌ای گفته بود: «شرکت دانش‌بنیان بن‌یاخته روی موضوعات جدید کار می کند و یکی از پروژه‌های خوب آن استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف برای بیماری بچه‌هایی است که دچار فلج مغزی شده‌اند. بیش از ۱۰۰ بیمار با کمک بیمارستان کودکان دانشگاه تهران تحت درمان از این روش هستند.»
آلا، دختر ایرانی که در سه سالگی به سرطان بیماری لوسمی لنفوسیتی مبتلا بود، یکی از نمونه‌های موفق رویان است که توانست به کمک خون بند ناف خواهرش از این بیماری نجات پیدا کند. به گفته خانواده وی، روش‌های شیمی‌درمانی روی آلا جواب نمی‌داد و در نهایت به کمک سلول‌های بنیادی بند ناف توانست به مقابله با این بیماری بپردازد.
رویان، پیشرو در سلول‌درمانی
درمان بیماری‌های مفصلی، درمان بیماری‌های چشمی، تولید اولین داروهای رده سلولی و درمان سرطان با سلول‌های بنیادی بخش مهمی از جدیدترین فعالیت‌های پزشکان و محققان ایرانی در مجموعه پژوهشی-درمانی رویان است که آوازه موفقیت های آن‌ها جهانی شده است. این پژوهشگاه با مرکز درمانی خود به بیماران خارجی هم خدمت ارائه می‌دهد و در سال‌های اخیر علی‌رغم وجود محدودیت‌های کرونا توانسته است بیش از 500 بیمار خارجی را از ناباروری و نازایی نجات دهد.
این پژوهشگاه در عرصه درمان بیماری‌ها به کمک سلول‌های بنیادی قدم‌های مؤثری برداشته است. تولید پوست مصنوعی با استفاده از سلول‌هایی که در زمینه درمان سوختگی استفاده می‌شوند یکی از جدیدترین کارهایی است که در این پژوهشگاه در حال انجام است.
درمان سرطان با استفاده از سلول‌های بنیادی، زمینه دیگری است که پژوهشگاه رویان به تازگی در آن وارد شده است. رئیس پژوهشگاه رویان در خصوص تحقیقات در زمینه درمان سرطان به این روش اظهار داشت: «یکی از پروژه‌های شاخص که فاز اول آن را پشت سرگذاشته‌ایم، درمان سرطان با رویکرد سلول‌های بنیادی است که بتوانیم سلول‌های ایمنی بدن را در قبال سلول‌های سرطانی مجهز و تقویت کنیم.»
نام آشنای رویان در ذهن ایران و جهان
در بین ایرانیان، تقریبا کسی نیست که نام پژوهشگاه رویان به گوشش نخورده باشد و این امر را می‌توان ناشی از تأثیرگذاری شگرف این پژوهشگاه در حرکت‌های علمی دانست. حرکت‌هایی که صدای آن نه فقط در ایران، بلکه در جهان شنیده می‌شود. دانشمندان پژوهشگاه رویان تنها در مجله نیچر که برترین و تأثیرگذارترین مجله علمی در دنیاست، بیش از 45 مقاله علمی منتشر کرده است.
محققان مؤسسه رویان در مجله‌های علمی مختلف تاکنون بیش از 200 مقاله علمی چاپ کرده‌اند.
آشنایی بیشتر ایرانیان با این پژوهشگاه به زمان معرفی رویانا برمی‌گردد. رویانا، دومین گوسفند همتاسازی‌شده در ایران بود که با تولد آن در سال 1385، نه تنها مهر تأییدی بر توانمندی فناوری همتاسازی محققان کشور بود، بلکه محرک و دستمایه اصلی ادامه تحقیقات گسترده در جهت انتخاب بهترین گونه پستاندار اهلی با هدف تولید داروهای نوترکیب بود.
پژوهشگاه رویان، کار خود را در سال 1370 با موضوعات ناباروری، سلول‌های بنیادی، ارائه خدمات درمانی به زوج های نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری شروع کرد. این پژوهشگاه امروز در زمینه بسیاری از موضوعات زیستی و ژنتیکی فعالیت دارد و 11 مجموعه دانش‌بنیان وابسته نیز دارد که در زمینه‌های مختلف مانند داروهای پیشرفته فعالیت دارند.
موضوع دستاوردهای کشور در زمینه سلول‌های بنیادی و تلاش‌های پژوهشگاه رویان در این زمینه، همواره پای ثابت نمونه‌ها و مثال‌های پیشرفت علم و فناوری در کشور، در بیانات رهبر انقلاب اسلامی بوده است. ایشان در تیرماه سال 1386 نیز بازدیدی از این مجموعه داشتند و گفتند: «مؤسسه رویان یک نمونه کامل و چشمگیر از آن چیزی بود و هست که انسان آرزویش را دارد.»
رویان در سال‌های اخیر ژن‌درنمانی را نیز به فعالیت‌های خود اضافه کرده است. ژن‌درمانی تکنیکی آزمایشگاهی است که از ژن‌ها برای درمان یا جلوگیری از بیماری استفاده می‌کند. در آینده این تکنیک به پزشکان اجازه می‌دهد تا به جای استفاده از دارو یا جراحی، یک ناهنجاری را با درج ژن به سلولِ بیمار درمان کنند.
شاهوردی در یک مصاحبه گفته بود: «همکاران ما توانستند در قالب یک پروژه تحقیقاتی اولین سازه‌ای که ژن را به داخل سلول حمل می‌کند، تولید کنند که امیدواریم نتایج آن بعد از کارآزمایی بالینی به بار بنشیند.» این سازه‌ها، سلول‌هایی هستند که می‌توانند برای درمان بیماری‌های سرطان خون به کار گرفته شوند.»
شایان ذکر است که محور اصلی فعالیت‌های رویان کاهش ناباروری و درمان آن است و در این سه دهه به تولد بیش از ۴۰ هزار کودک در کشور کمک کرده است./ فارس