جایگاه ایران در تامین انرژی کشورهای منطقه در سایه تحریم‌های آمریکا

به گزارش راهبرد معاصر؛ ایران از دیرباز از دیدگاه کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای دارای موقعیت برتر ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی بوده است. بزرگ‌ترین دارنده ذخایر هیدروکربوری دنیا (مجموع ذخایر نفت و گاز)، بر اساس آمار رسمی و تاییدشده مراجع معتبر بین‌المللی، دارای حدود 9 درصد از منابع نفت و حدود ۱۸ درصد از منابع گاز جهان است. این منابع غنی سبب شده ایران بیش از پیش در کانون توجهات بین المللی و منطقه ای قرار گیرد.

آژانس اطلاعات انرژی آمریکا در سال 2018 اعلام کرد ایران دارای چهارمین ذخایر اثبات شده نفت خام و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان است. براساس گزارش این سازمانِ اطلاع رسانی در زمینه انرژی جهان، ایران به عنوان یکی از 10 کشور عمده تولیدکننده نفت و یکی از پنج کشور تولیدکننده گاز طبیعی جهان، در سال 2017 و تا پیش از خروج آمریکا از توافق هسته ای 2015، روزانه 4.700 میلیون بشکه نفت و دیگر مایعات و حدود 7.200 تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی خشک تولید می کرد.

موقعیت ژئوپلیتیکی ایران

ایران از گذشته های بسیار دور به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب مورد توجه بوده است. مهم ترین ویژگی این سرزمین استقرار آن در منطقه ای حائل است که بدان نقش برجسته گذرگاهی بخشیده است؛ گذرگاهی میان قاره های بزرگ جهان، میان چند قلمرو بزرگ جغرافیایی و چند حوزه دیرینه فرهنگی.

این نقش ارتباطی میان قاره ای در کنار عواملی مانند مجاورت با خلیج فارس، وجود مرز مشترک آبی و خاکی در برخی از حوزه های نفت و گاز ایران با کشورهای همسایه، در اختیار داشتن تنگه هرمز (گذرگاه استراتژیک خلیج فارس که روزانه 20 درصد کل نفت جهان و 30 درصد ترانزیت دریایی نفت را از خود عبور می دهد) و نیز ذخایر غنی نفت و گاز، اهمیت و نقش موثر ایران را در زمینه ژئوپلیتیک انرژی دوچندان کرده است. ترانزیت بخش بزرگی از تولیدات نفت جهان از طریق تنگه هرمز موقعیت ژئوپلتیکی ایران را تبدیل به موقعیت ژئواستراتژیکی کرده است.

اهمیت امنیت تامین و انتقال انرژی برای کشورهای منطقه

علیرغم پیشرفت های گوناگون بشر در تامین نیازهای مختلف، موضوع تامین امنیت انرژی همچنان برای همه کشورهای جهان از بالاترین اولویت برخوردار است. پدیدار شدن قدرت های اقتصادی نوظهور، وجوهی استراتژیک نیز برای تامین انرژی در پی داشته است. ضمن این که افزایش یا کاهش بهای انرژی در بازارهای جهانی آثاری فوری بر اقتصاد و سیاست همه کشورها و نه تنها کشورهای تولید و صادرکننده نفت و گاز طبیعی دارد. به همین دلیل یافتن سریع ترین و باصرفه ترین مسیر تامین انرژی برای کشورهای خریدار و انتقال انرژی برای کشورهای تولیدکننده از اهمیت بالایی برخودار است. دستیابی کشورهای جهان به انرژی موردنیاز آن ها و کنترل آن، در سیاست بین الملل از اهمیت چشمگیری برخوردار است. به همین دلیل دولت های سراسر جهان همه ابزارهای خود از دیپلماسی و اطلاعات گرفته تا اقتصاد و نیروهای نظامی را در جهت تامین امنیت انرژی خود به کار می گیرند.

با در نظر داشتن میزان بالای مصرف انرژی در کشورهای در حال توسعه­ی دارای جمعیت های عظیم و رشد اقتصادی بالا، میزان اهمیت دستیابی به انرژی مقرون به صرفه و امن در آسیا و به ویژه در شرق و جنوب این قاره مشخص می شود.

باید توجه داشت که ایران نقش بسیار مهمی در ژئوپلیتیک خطوط لوله نفت و گاز منطقه دارد. تمرکز میادین فعال نفت و گاز ایران در امتداد ساحل جنوب غربی و نیز تمایل روسیه به صادرات گاز به کشورهای جنوب آسیا، سبب شکل گیری همکاری ها میان دو کشور در زمینه انرژی شده است. ایران از طریق خطوط لوله گاز کریدور شمال - جنوب خود این فرصت را برای روسیه و مشتریانش در خلیج فارس و عمدتا در جنوب آسیا فراهم می کند تا بتوانند معاملات مناسبی در این عرصه انجام دهند.

در نوامبر 2017، ایران و روسیه تفاهمنامه ای مبنی بر حمایت از ساخت خط لوله 1200 کیلومتری از ایران به هند را امضا کردند که انشعابی نیز برای پاکستان در نظر می گرفت.

در ماه ژوئن 2018 نیز هند نخستین محموله گاز مایع خود را به عنوان بخشی از قرارداد بلندمدت دهلی با مسکو از طریق کشتی دریافت کرد. براساس این قرارداد روسیه طی 20 سال آینده گاز مایع طبیعی به ارزش 25 میلیارد دلار به هند صادر خواهد کرد.

برای هند که تامین گاز از طریق خطوط لوله گاز زیرزمینی کشورهای تولیدکننده عمده گاز یعنی ایران و روسیه نه تنها مقرون به صرفه نیست بلکه با عدم قطعیت ژئوپلیتیکی نیز همراه است، حمل گاز با کشتی و از طریق خلیج فارس گزینه بهتری است.

کشورهای آسیای مرکزی نیز به دلیل محصور بودن در خشکی، مقادیری از نفت خام خود را با استفاده از روش سوآپ توسط ایران به فروش می رسانند. خط لوله تاپی که تاکنون به پایان نرسیده نیز این فرصت را برای ترکمنستان فراهم می کند تا گاز خود را از طریق سواپ با ایران به کشورهای جنوب آسیا بفروشد.

عدم نیاز به سرمایه گذاری های کلان برای احداث خط لوله تا بازار مصرف، استفاده از تسهیلات ایران به دلیل همجواری با کشورهای مصرف کننده، عدم نگرانی از ناامنی های امنیتی برای خطوط لوله، سرعت عمل، عدم پرداخت حق ترانزیت و کاهش هزینه فرصتی است که ایران در اختیار کشورهای آسیای مرکزی قرار می دهد. باید توجه داشت که امنیت تامین و انتقال انرژی محدود به کشورهای فوق نمی شود و مساله مبتلا به کشورهای منطقه به شمار می آید.

پررنگ شدن نقش ایران در تامین انرژی منطقه درپی تشدید سیاست تحریم آمریکا

با شدت یافتن سیاست تحریم در دولت آمریکا، کشورهای زیادی مورد تحریم های یکجانبه واشنگتن قرار گرفتند. دولت ترامپ با اعمال تحریم های مختلف علیه ایران، روسیه، چین و ترکیه سبب پررنگ شدن احتمال همکاری های منطقه ای و تقویت ارتباطات و شکل گیری مکانیسم های جدید در زمینه های مالی، تجاری و انرژی شد.

اهمیت نقش ایران در تامین انرژی کشورهای منطقه از آن جا بیشتر مشخص می شود که دولت ترامپ در پی آغاز دور جدید تحریم ها علیه صنعت نفت ایران بر اساس سیاست "فشار حداکثری" در نوامبر 2018، مجبور به اعطای معافیت هایی به 8 کشور غالبا منطقه شد. رئیس‌جمهور آمریکا ضعیف بودن بازار جهانی نفت و جلوگیری از افزایش چشمگیر قیمت جهانی نفت دلیل اعمال معافیت از تحریم‌های نفتی ایران بر چند کشور اعلام کرد. این در حالی است که تحلیلگران بر این باورند که متقاعد کردن کشورها برای قطع خرید از ایران عملا غیر ممکن بوده است.

گذشته از بحث شکل گیری مکانیسم مالی مستقل از دلار که پس از تحریم ایران از سوی کشورهای اروپایی مطرح و از سوی سایر کشورهای مورد تحریم آمریکا مانند روسیه و چین نیز با استقبال مواجه شد، سیاست "نگاه به شرق" رهبر انقلاب اسلامی با استقبال کشورهای منطقه روبرو شد؛ چرا که این تغییر رویکرد، فرصت مطلوبی برای کشورهای منطقه ای در راستای تامین انرژی و نیز امنیت آن را فراهم میآورد. کریدور جدید انرژی برای کشورهای منطقه به منظور تامین انرژی بسیار مناسب خواهد بود.

استقبال کشورهای منطقه از مسیرهای تامین انرژی از طریق ایران

اقتصاد رو به رشد کشورهای هند و چین که در مجموع حدود یک چهارم جمعیت جهان را تشکیل می دهند، نیاز مبرمی به انرژی خواهند داشت. بها و امنیت انرژی برای این کشورها از اهمیت بالایی برخوردار است. ضمن این که ایران برای هند به عنوان پل ارتباطی با اوراسیا نیز محسوب می شود.

برای هند، اتصال به آسیای مرکزی نه تنها از نظر امنیت انرژی و منابع مهم است بلکه از منظر پتانسیل ترانزیتی موجود برای ارتباط با روسیه و اروپا نیز جذاب می باشد.

علاوه بر هند، افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای اوراسیا نیز به تامین انرژی از طریق ایران به عنوان مطلوب ترین گزینه می نگرند.

در واقع دسترسی متقابل کشورهای هند، افغانستان و آسیای مرکزی به روسیه و اروپا و نیز کشورهای اوراسیا به مناطق شرقی و مرکزی آسیا از اهمیت بسیاری برخوردار است. ایران قادر است با ایفای نقش اتصال دهنده این دو بخش در زمینه های تجاری و انرژی نقش مهمی در سیاست بین الملل ایفا کند.

خلیج فارس کوتاهترین مسیر دستیابی به منابع انرژی را برای افغانستان و جمهوری های استقلال یافته آسیای مرکزی فراهم کرده و منابع تامین انرژی این کشورها را متنوع می سازد. ایران علاوه بر ایجاد کریدور مستقل دستیابی هند به آسیای مرکزی و قفقاز، این امکان را به دهلی نو می دهد تا انرژی خود را در سریع ترین زمان ممکن و نیز با بهایی مناسب به دلیل کاهش هزینه حمل و نقل تهیه کند.

کریدور شمال- جنوب ایران که در شهریور ماه سال 1379 در سن پترزبورگ به امضای وزرای حمل و نقل ایران، روسیه و هند رسید و سپس سایر کشورها به آن ملحق شدند، به دلیل وجود دو بندر انزلی در شمال و بندر عباس در جنوب کشور زمینه ارتباطات کارآمدتر میان هند و کشورهای ارواسیا را فراهم می آورد.

بهره سخن:

امنیت انرژی ارتباط مستقیم با جایگاه ژئوپلتیکی کشورها و همسایگان آن ها دارد. از این نظر ایران در میان کشورهای جهان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با توجه به اهمیت روزافزون تامین امنیت انرژی و تنوع دستیابی به منابع و عرضه آن از مسیرهای گوناگون، اکنون ایران فرصت خوبی برای ایفای نقش در این زمینه دارد. موقعیت بی نظیر و استثنایی ایران در میان دو حوزه استراتژیک انرژی جهان یعنی خلیج فارس و دریای خزر، انتقال انرژی به آسیای مرکزی، قفقاز، افغانستان، هند، چین، ژاپن و کره جنوبی را فراهم کرده است.

منابع:

1. www.Oil price.com

2. www.dailyO.com

3. www.eia.gov

4. دیپلماسی ایرانی

5. خبرگزاری شانا

6. شانون، فیلد (1381). اهمیـت خلـیج فـارس در آیـنده مدیریت صلح و امنیت بین المللی. (ترجمه آرش غفوریـان). تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.