نقش «کریدور میانی» در توسعه روابط ایران و چین

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ افزایش تنش‌ها در دریای سرخ از نوامبر ۲۰۲۳ و تأثیر آن بر کشتی‌های تجاری به شبکه تجاری نوپای آسیای مرکزی موسوم به «کریدور میانی» رونق تازه‌ای بخشیده و فرصت‌های جدیدی برای چین و ایران ایجاد کرده است، زیرا شرکت‌های کشتیرانی ناگزیر مسیرهای جایگزینی را برای محموله‌های خود انتخاب کرده‌اند.

مزایای کریدور جدید

در اکتبر ۲۰۲۳ نمایندگانی از ایران، قزاقستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان برای بررسی چگونگی سرعت بخشیدن به توسعه دومین مسیر بزرگ کریدور میانی یعنی ترکمنستان-ازبکستان دیدار کردند. در همان زمان یکی از وزیران ایرانی این مسیر ترانزیتی-تجارتی را محرکی برای اتصال مسیر ترکمنستان-ازبکستان به ایران دانست. چنین مسیرهای ترانزیتی-تجارتی ارزشمند هستند، زیرا جریان کالاها را از مرزهای ملی سرعت می‌بخشند و در نتیجه رشد اقتصادی را تحریک می‌کنند.

شاید مهم ترین تأثیر این کریدور بر چین، غلبه آن بر معضل مالاکاست که موقعیت بهتری در رقابت با ایالات متحده پیدا می‌کند

کشورهای مسیر کریدور میانی با سرمایه‌گذاری بر این منافع سعی کرده‌اند توسعه مسیرهای ترانزیتی-تجاری خود را سرعت ببخشند. در این میان مسیر ترکمنستان - ازبکستان بیشترین پیشرفت را داشته است که بدون تردید این موضوع به توسعه اقتصادی دو کشور کمک می‌کند.

 افزودن بالقوه رونق تجارت ترانزیتی از مسیر ترکمنستان-ازبکستان به ایران (و احتمالاً به خلیج فارس) می‌تواند چین و ایران را به بزرگترین ذی نفعان این طرح گسترده تبدیل کند. ترکیب این دو مسیر ترانزیتی-تجارتی می‌تواند به ایران راه نجات اقتصادی و پیوند نزدیکتر با چین ارائه دهد.

به همین ترتیب، ترکیب این مسیرها می‌تواند چین را قادر سازد جایگاه تجاری و نفوذ خود را در آفریقا و خاورمیانه گسترش دهد. شاید مهم ترین تأثیر این کریدور بر چین، غلبه آن بر معضل مالاکاست که موقعیت بهتری در رقابت با ایالات متحده پیدا می‌کند.

فرصتی برای چین و ایران

به موازات تلاش‌های ترکمنستان و ازبکستان برای پیشبرد مسیر ترانزیتی-تجارتی شرق به غرب، صحبت‌هایی درباره اتصال مسیر ترکمنستان-ازبکستان به ایران مطرح شده است. بدون تردید چنین ترکیبی از مسیرها فرصت‌هایی برای چین و ایران ایجاد می‌کند، به‌ویژه اگر مسیر ایران به خلیج فارس یا دریای عرب نیز کشیده شود.

به عنوان نمونه، این مسیر ترکیبی به عنوان کانال تجاری جدید برای ایران و با توجه به سهم ۸۵ درصدی دریا از تجارت بین المللی‌اش، همواره به دنبال آن بوده است. وزیر راه و شهرسازی ایران درباره ارتباط بالقوه کشورش با کریدور میانی گفت، ایران مزیت‌های جغرافیایی و فرصت‌های ترانزیتی منحصربه‌فردی دارد که می‌توان از آنها برای تقویت تجارت منطقه‌ای استفاده کرد.

در واقع، ایران از گذشته به دنبال تبدیل شدن به مرکز حمل و نقل برای همسایگان خود بوده است. در همین راستا و اوایل سال ۲۰۲۲، ایران انتقال بار از بنادر و خطوط ریلی خود به ترکیه و امارات را آغاز کرد.

اتصال به کریدور میانی برای ایران راهبردی نیز خواهد بود. فراتر از مسیر ترانزیتی-تجاری، چنین پیوندی می‌تواند به ایران در کاهش اثرات تحریم‌های اقتصادی غرب کمک کند. این اتصال ایران را قادر می‌سازد آزادانه‌تر با چین تجارت کند که از سال ۲۰۱۶ با آن مشارکت راهبردی جامع دارد و در سال ۲۰۲۱ توافقنامه همکاری 25 ساله امضا کرده است.

با توجه به تقاضای فزاینده چین برای مواد خام از آفریقا و خاورمیانه، این کریدور می‌تواند به عنوان مسیر ترانزیتی-تجاری سودآور میان مسیر ترکمنستان-ازبکستان و بنادر امام خمینی (ره) و شهید رجایی در خلیج فارس ایران عمل کند که مزایای اقتصادی بسیاری برای ایران داشته باشد.

یکی دیگر از ذی نفعان چنین مسیر ترانزیتی-تجاری ای چین خواهد بود. نقش کلیدی این کشور به‌عنوان پایانه شرقی کریدور میانی همیشه باعث گسترش نفوذ پکن در آسیای مرکزی شده است. نیاز روسیه به حمایت چین پس از عملیات نظامی در اوکراین در سال ۲۰۲۲، دست پکن را برای تغییر شکل جریان‌های تجاری آسیای مرکزی باز گذاشته است. تاکنون تمرکز چین بیشتر بر کریدور ترانس خزر ( TITR) معطوف بود که باعث نادیده گرفتن مسیرهای دیگر مانند راه آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان می‌شود.

با وجود این، اگر ترانزیتی-تجاری کریدور میانی از مسیر ایران موفقیت‌آمیز باشد، به راحتی می‌تواند منافع چین را حفظ و به تقویت نفوذ آن نه تنها در آسیای مرکزی، بلکه در آفریقا و خاورمیانه کمک کند.

یکی دیگر از ذی نفعان چنین مسیر ترانزیتی-تجاری ای چین خواهد بود. نقش کلیدی این کشور به‌عنوان پایانه شرقی کریدور میانی همیشه باعث گسترش نفوذ پکن در آسیای مرکزی شده است

از نظر راهبردی نیز ترکیب مسیر ترکمنستان-ازبکستان و رونق تجارت ترانزیتی ایران می‌تواند توانایی چین را برای مقابله با حوادث احتمالی بهبود بخشد. چنین روندی می‌تواند وابستگی چین به حمل و نقل دریایی را از اقیانوس هند کاهش دهد که این کار به کاهش آنچه دبیرکل سابق حزب کمونیست چین «معضل مالاکا»ی چین می‌نامید، کمک کند. باید توجه کرد، بیشتر تجارت چین به‌ویژه واردات نفت و گاز طبیعی آن، از تنگه مالاکا می‌گذرد.

این نگرانی‌ با افزایش تنش‌های پکن با واشنگتن بر سر تایوان و دریای چین جنوبی دوباره مشاهده شد. بنابراین داشتن مسیرهای تجاری که تنگه مالاکا را دور می‌زند، اهرم آمریکا بر چین را کاهش می‌دهد و موقعیت پکن را در رقابت با ایالات متحده تقویت می‌کند.

گرچه تلاش قبلی چین برای ایجاد چنین مسیر تجاری با استفاده از طرح «یک کمربند، یک جاده» برای تأمین مالی کریدور اقتصادی چین-پاکستان ایجاد شد، اما ترکیب مسیرهای ترانزیتی-تجارتی از آسیای مرکزی و ایران می‌تواند فرصتی دوباره به پکن بدهد.

پیامدهای گسترش کریدور میانی

امروزه چشم‌انداز گسترش کریدور میانی مطلوب است، به ویژه اگر حمله حوثی ها به کشتی‌های تجاری در دریای سرخ ادامه یابد؛ هرچند کریدور میانی همچنان راه‌های زیادی برای توسعه در پیش دارد. گرچه حجم تجارت در امتداد کریدور ترانس خزر شامل چین- آسیای مرکزی-دریای خزر-آذربایجان-ترکیه افزایش یافت و به حدود ۱.۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ رسید، اما بخش کوچکی از ۱۴۴ میلیون تن محموله بوده که راه‌آهن ترانس سیبری روسیه در سال ۲۰۲۰ حمل کرده است.

همچنین کریدور تجاری غرب بر ایمنی و اطمینان مسیر خود بر فراز رشته کوه‌های قفقاز استوار است که درگیری‌های دوره‌ای میان کشورهای قفقاز یعنی ارمنستان و آذربایجان ازجمله در سپتامبر ۲۰۲۳ مورد تهدید قرار گرفت. در صورت تشدید یا گسترش درگیری‌ها، نرخ بیمه حمل و نقل از منطقه احتمالاً افزایش می‌یابد و کریدور میانی را برای شرکت‌های کشتیرانی جذاب‌تر می‌کند. هر دو مانع احتمالاً کشورهای کریدور میانی، به‌ویژه ترکمنستان و ازبکستان را ترغیب خواهند کرد از رونق تجارت ترانزیتی به ایران به عنوان خروجی جایگزین حمایت کنند.

بی تردید گسترش کریدور میانی که شامل اتصال میان مسیر ترکمنستان-ازبکستان و ایران باشد، پیوند راهبردی میان پکن و تهران را تقویت می کند و احتمالاً موجب نگرانی واشنگتن خواهد شد. همچنین ممکن است نگرانی ایالات متحده افزایش یابد، زیرا چنین گسترشی می‌تواند ترکمنستان و ازبکستان را از بی‌طرفی راهبردی سنتی خود دور و به مدار چین نزدیک کند.

دست کم این اتصال برای ترکمنستان و ازبکستان انگیزه اقتصادی با هدف تضمین جریان تجاری بدون مانع میان چین و ایران فراهم می‌کند. این موضوع هرگونه تلاش آمریکا را برای اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه چین یا ایران در آینده پیچیده خواهد کرد.