نخست وزیر عراق به دنبال تثبیت جایگاه سیاسی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ دولت محمد شیاع السودانی که اکتبر ۲۰۲۲ میلادی به دنبال بن‌بست سیاسی طولانی به قدرت رسید، با اتخاذ رویکردی عمل‌گرایانه و خدمت‌محور، مسیری متفاوت از دولت‌های پیشین عراق در پیش گرفته است. تحلیل جامع عملکردش نشان می‌دهد سودانی راهبرد دوگانه‌ای را دنبال می‌کند؛ نخست، نمایش کارآمدی و پاسخگویی دولتی به وسیله اجرای پروژه‌های عمرانی و اصلاحات اداری ملموس و دوم، تثبیت جایگاه عراق به عنوان بازیگر مستقل و میانجی در صحنه منطقه‌ای و بین‌المللی. این اقدامات نه تنها به بهبود نسبی شرایط زندگی شهروندان کمک کرده، بلکه به تدریج به کسب محبوبیت قابل توجه و ایجاد پایگاه سیاسی مستقل برای خودش منجر شده است.

این سرمایه سیاسی جدید، آرایش قدرت در آستانه انتخابات پارلمانی نوامبر را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. دستاوردهای ملموس سودانی به وی اجازه داده تا با تشکیل ائتلافی جدید به نام «سازندگی و توسعه»، از زیر سایه کامل چارچوب هماهنگی خارج و به رقیب قدرتمندی برای جناح‌هایی تبدیل شود که وی را به قدرت رسانده بودند. در این میان، چالش‌های ریشه‌ای نظیر فساد ساختاری و شکنندگی اقتصادی همچنان پابرجاست و موفقیت نهایی اش را با اما و اگرهایی مواجه می‌کند.

سابقه خانوادگی سودانی در مبارزه با رژیم صدام، ازجمله اعدام پدر و پنج عضو دیگر خانواده‌اش به اتهام عضویت در حزب الدعوه به وی مشروعیت تاریخی بخشیده است

ظهور رهبری جدید در فضای پسابحران

تشکیل دولت سودانی در اکتبر ۲۰۲۲ میلادی به منزله پایان بن‌بست سیاسی یک‌ساله بود که عراق را پس از انتخابات سال ۲۰۲۱ میلادی فلج کرده بود. این بن‌بست پس از آن عمیق‌تر شد که جریان صدر از فرآیند سیاسی خارج شد و چارچوب هماهنگی شیعیان به عنوان بزرگترین بلوک پارلمانی، مسئولیت تشکیل دولت را برعهده گرفت. سودانی که در گذشته سوابق وزارتی متعددی را تجربه کرده بود، به عنوان نامزد مورد توافق ائتلاف به مجلس معرفی شد و توانست با کسب ۲۵۰ رأی از مجموع ۳۲۹ نماینده، اعتماد مجلس را به دست آورد.

سودانی متولد ۱۹۷۰ میلادی در بغداد، در رشته‌های علوم کشاورزی و مدیریت پروژه تحصیل کرده است. سابقه خانوادگی اش در مبارزه با رژیم صدام، ازجمله اعدام پدر و پنج عضو دیگر خانواده‌اش به اتهام عضویت در حزب الدعوه به وی مشروعیت تاریخی بخشیده است. نکته مهم در زندگی سیاسی اش اینکه برخلاف بسیاری از نخبگان سیاسی فعلی عراق که دوران صدام را در تبعید گذراندند، سودانی تمام عمر خود را در داخل عراق سپری کرده و حتی در شورش‌های سال ۱۹۹۱ میلادی شرکت داشت. این ویژگی وی را به طرز قابل توجهی به پایگاه اجتماعی جریان صدر نزدیک می‌کند که به دلیل مبارزه در داخل کشور مورد احترام بسیاری از مردم هستند.

گفتمان اصلی دولت سودانی از همان ابتدا بر «خدمت‌رسانی و توسعه» متمرکز بود و تلاش کرد با ارائه مدل حکمرانی جدید، بر چالش‌های ناشی از فساد گسترده و ناکارآمدی ساختار سیاسی که عامل اصلی اعتراضات سال ۲۰۱۹ میلادی بود، غلبه کند. این رویکرد به جای تمرکز بر رقابت‌های سیاسی بی‌پایان، بر بهبود ملموس زندگی روزمره شهروندان متمرکز شد تا اعتماد از دست رفته مردم به نهادهای دولتی را بازگرداند. 

 دستاوردهای داخلی؛ از شعار تا عمل و پیامدهای سیاسی

دولت سودانی از زمان روی کار آمدن کارنامه پرباری در حوزه خدمات عمومی و اصلاحات داخلی به نمایش گذاشته است. این اقدامات، که به شدت مورد توجه رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته، به عنوان سنگ بنای راهبرد انتخاباتی اش در نظر گرفته می‌شود.

دولت سودانی پروژه‌های عمرانی گسترده‌ای را آغاز کرده که به عنوان نمادی از کارآمدی دولتی و بهبود زیرساخت‌ها در سراسر کشور شناخته می‌شود. در بغداد، بیش از ۲۰ پل و روگذر جدید ساخته شده که یکی از آن‌ها تنها ۸۰ روز به بهره‌برداری رسید. همچنین، دست‌کم چهار بیمارستان جدید افتتاح شده که شامل نخستین مرکز تخصصی سرطان عراق و بیمارستانی با طراحی کره جنوبی است. 

در بخش آموزش، بیش از یک هزار و 700 مدرسه جدید ساخته یا بازسازی شده است. این پروژه‌ها، به ویژه در شهرهای جنوبی و مرکزی، محبوبیت قابل توجهی برای نخست‌وزیر به ارمغان آورده  است؛ ضمن اینکه سودانی در دوره نخست وزیری اش چند هزار کارمند قراردادی را در ارکان مختلف دولت به استخدام درآورد. این اقدامات وی را به رقیبی جدی برای سایر گروه‌های سیاسی تبدیل کرده است.

این اقدامات در حالی که رضایت فوری افکار عمومی را به همراه داشته و به عنوان راهبرد انتخاباتی هوشمندانه برای کسب رأی عمل می‌کند، از سوی کارشناسان اقتصادی به دلیل «فربگی بیش از حد دولت» و افزایش هزینه‌های حقوق و دستمزد مورد انتقاد قرار گرفته است. تحلیل‌گران هشدار می‌دهند، اتکا به درآمدهای نفتی برای تأمین هزینه‌های سیاست‌های پوپولیستی، در صورت کاهش قیمت نفت می‌تواند ثبات مالی را به خطر اندازد. در واقع، دولت سودانی از درآمدهای نفتی برای تقویت پایگاه مردمی خود استفاده می‌کند، رویکردی که گرچه فسادآمیز نیست، اما با اتکا به الگوی توزیع ثروت، به جای اصلاحات ساختاری پایدار، به دنبال کسب قدرت است.

سیاست خارجی و نقش عراق در منطقه

سیاست خارجی دولت سودانی بر حفظ توازن و ایفای نقش میانجیگرانه در منطقه متمرکز، تلاش کرده است استقلال عمل عراق را در مقابل فشارهای خارجی نشان دهد و از تبدیل شدن کشورش به صحنه تسویه‌حساب دیگران جلوگیری کند.

سودانی رویکردی متوازن در قبال قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی در پیش گرفته است و به صراحت اعلام کرده، روابط عراق با ایران بر پایه «همسایگی و مشترکات» و با آمریکا راهبردی است. این گفتمان که وابستگی عراق به دستورات تهران یا واشنگتن را رد می‌کند، به دنبال استقلال عمل در فضایی است که دو قدرت خارجی نفوذ قابل توجهی دارند. وی تأکید کرد، ایران در مبارزه با تروریسم به عراق کمک کرده و بغداد به صورت مستقل در راستای حفظ توازن راهبردی عمل می‌کند.

دولت سودانی با ایفای نقش میانجی، تلاش کرده تا آسیب‌پذیری عراق در برابر تنش‌های منطقه‌ای را به مزیت سیاسی تبدیل کند. پس از مذاکرات با گروه‌های مقاومت، عملیات آن‌ها در حمایت از مردم غزه عملاً متوقف شد که سودانی این موضوع را موفقیت سیاسی برای دولتش می‌داند. این رویکرد به وی امکان می‌دهد از تبدیل شدن کشورش به میدان درگیری‌های گسترده‌تر جلوگیری کند. این راهبرد، در واقع راهبرد بقا در برابر فشارهای شدید از سوی طرف‌های مختلف ازجمله تهدیدهای رژیم صهیونیستی و تحریم‌های احتمالی آمریکاست. با معرفی این اقدامات به عنوان دستاورد، وی گفتمان انتخاباتی قوی ای برای خود ایجاد می‌کند. 

نقش عراق در کاهش تنش‌های منطقه‌ای

سیاست خارجی دولت سودانی بر حفظ توازن و ایفای نقش میانجیگرانه در منطقه متمرکز، تلاش کرده است استقلال عمل عراق را در مقابل فشارهای خارجی نشان دهد

 در حوزه سیاست خارجی، سودانی با امضای توافق‌نامه‌های راهبردی با کشورهای اروپایی (توافق نامه شراکت راهبردی با انگلیس و فرانسه) به دنبال جذب سرمایه‌گذاری و تقویت زیرساخت‌های کشورش هست. در جریان سفر به پاریس با امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه توافق‌نامه شراکت راهبردی امضا کرد که به عنوان نقشه راه توسعه همکاری‌های اقتصادی و رشد مستمر در نظر گرفته شده است.

سفر به لندن نیز به امضای توافق‌نامه شراکت راهبردی امنیتی-اقتصادی با انگلیس منجر شد که قراردادهایی به ارزش حدود ۱۵ میلیارد دلار را دربر می‌گیرد. این قراردادها شامل طرح اتصال شبکه برق عراق و عربستان با استفاده از سامانه‌های انگلیسی، بازسازی پایگاه هوایی القیاره، اجرای پروژه زیرساخت آب به ارزش ۵.۳ میلیارد پوند و قرارداد توسعه میدان نفتی کرکوک با شرکت بی‌پی می‌شود. این توافق‌نامه‌ها تنها به معنای روابط دیپلماتیک نیستند؛ آن‌ها به طور مستقیم به پروژه‌های عمرانی و اقتصادی دولت سودانی پیوند خورده‌اند و به عنوان شواهد ملموس از موفقیت دولت برای جلب رأی‌دهندگان عمل می‌کنند.

چشم‌انداز انتخابات پارلمانی

با نزدیک شدن به انتخابات پارلمانی نوامبر، صحنه سیاسی عراق شاهد تحولات مهمی است که عملکرد دولت سودانی در کانون آن قرار دارد. سودانی با آگاهی از محبوبیت فزاینده خود، ائتلاف انتخاباتی جدیدی به نام «سازندگی و توسعه» تشکیل داده است. این ائتلاف که شامل هفت حزب و حدود ۵۰ نماینده مستقل و اعضای سابق احزاب دیگر است، تلاشی آشکار برای ایجاد پایگاه سیاسی مستقل از چارچوب هماهنگی است. راهبرد انتخاباتی این ائتلاف، بر اساس شعارهای «خدمت‌رسانی، بازسازی، حفظ حاکمیت و تحقق توسعه پایدار» شکل گرفته است.

داده‌های رسمی نشان می‌دهد مجموع هزینه‌های سرمایه‌ای اختصاص‌یافته به استان ها تقریباً سه برابر شده و از ۱.۵ تریلیون دینار در سال ۲۰۲۱ میلادی به ۴.۵ تریلیون دینار در سال ۲۰۲۴ میلادی رسیده و افزایش هزینه‌ها به «محلی‌شدن سیاست» کمک کرده است. سودانی با گنجاندن چهره‌های با نفوذ محلی مانند استاندار کربلا در ائتلافش تلاش می‌کند از نفوذ محلی برای کسب کرسی در بعد ملی بهره ببرد. این راهبرد به عنوان پادزهری در برابر نفوذ متمرکز احزاب سنتی در بغداد عمل می‌کند.

تنش فزاینده با چارچوب هماهنگی

با افزایش محبوبیت سودانی، اختلافات عمیقی میان وی و جناح‌های اصلی چارچوب هماهنگی، به ویژه نوری المالکی و قیس الخزعلی به وجود آمده است. ریشه اصلی این تنش‌ها در محبوبیت فزاینده سودانی در شهرهای مرکزی و جنوبی و تبدیل شدن وی به رقیب جدی انتخاباتی است. سخنگوی ائتلاف نصر گفت، برخی گروه‌های چارچوب از قدرت انتخاباتی سودانی نگران هستند. حملات رسانه‌ای شدید علیه نخست‌وزیر تلاشی برای تضعیف وی یا وادار کردنش به کناره‌گیری از رقابت است.

در اینجا تناقضی آشکار وجود دارد؛ چارچوب هماهنگی که خود سودانی را به قدرت رساند، حالا با موفقیت‌هایش به مثابه تهدید برخورد می کند. آن‌ها به دنبال بهره‌برداری از دستاوردهای دولت هستند، در حالی که مجبور به مقابله با فردی هستند که این دستاوردها را به نام خود ثبت کرده است. این تناقض نشان می‌دهد ائتلاف حاکم از درون شکننده است و انتخابات می‌تواند رقابت قدرت داخلی در میان بلوک شیعه باشد.

معادله حیاتی جریان صدر

سرنوشت انتخابات به تصمیم مقتدا صدر برای شرکت کردن یا نکردن بستگی دارد. با وجود این، سودانی مزیت کلیدی دارد؛ خود از اعراب «شروگی» است، گروهی که بخش قابل توجهی از پایگاه اجتماعی و پیاده‌نظام جریان صدر را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، پیشینه مبارزه اش در داخل عراق برخلاف نخبگان سیاسی در تبعید، نقطه قوتی است که وی را به صدر نزدیک می‌کند. این دو عامل، به سودانی اجازه می‌دهد بخش قابل توجهی از پایگاه اجتماعی صدر را بدون نیاز به حضور مستقیم جذب کند. همچنین سودانی دارای روابط نسبتاً خوب با جریان صدر است.

 چالش‌های پیش‌رو و عوامل محدودکننده

با وجود دستاوردها، دولت سودانی با چالش‌های ساختاری مهمی مواجه است که موفقیت بلندمدتش را تضمین نمی کند. با وجود وعده‌های دولت برای مبارزه با فساد و پرونده‌هایی مانند «سرقت قرن»، فساد ساختاری همچنان در عراق پابرجاست. همچنین جمعیت عراق با نرخ رشد بالا (سالانه نزدیک به 1 میلیون نفر) به فرصت‌های شغلی بیشتری نیاز دارد. سیاست‌های استخدامی پوپولیستی دولت، گرچه رضایت فوری ایجاد می‌کند، اما به دلیل وابستگی شدید به درآمدهای نفتی، در صورت نوسانات قیمت نفت می‌تواند اقتصاد کشور را با خطر جدی مواجه کند. 

بهره سخن

تحلیل چشم‌انداز انتخابات به دو سناریوی اصلی وابسته است:

نخست، ادامه غیبت صدر: در این حالت، رقابت اصلی میان ائتلاف سودانی و سایر جناح‌های چارچوب هماهنگی خواهد بود. عملکرد موفق دولت، شانس سودانی برای کسب کرسی‌های قابل توجه را افزایش می‌دهد و وی را به عنوان رهبر جدید میان بلوک شیعه مطرح می‌کند.

دوم، بازگشت صدر: این سناریو تمام معادلات را به هم می‌زند و رقابت را به شدت افزایش می‌دهد. با وجود این، پیشینه سودانی و پایگاه اجتماعی اش که با پایگاه جریان صدر همخوانی دارد، ممکن است بخشی از قدرت سابق صدر را به وی منتقل کند و به رقیبی سرسخت تبدیل شود.

در نهایت، موفقیت سودانی پدیده‌ای پیچیده و ترکیبی از کارآمدی واقعی، سیاست‌ورزی هوشمندانه و بهره‌برداری از شکاف‌های موجود در صحنه سیاسی عراق است. وی توانسته از ابزارهای خدمت‌رسانی و حاکمیت ملی برای تبدیل خود از نامزد مورد حمایت به بازیگر اصلی و رقیب قدرتمند استفاده کند، اما موفقیت نهایی اش در انتخابات به میزان مشارکت مردم در انتخابات پیش رو، ائتلاف های پسا انتخاباتی و تشکیل کتله اکبر در مجلس و تصمیم نهایی جریان صدر در تحریم کردن یا نکردن انتخابات بستگی دارد.