ایران در سال ۱۳۹۹ برای حل بحران قره باغ چه کرد؟
جمهوری اسلامی ایران در پی بروز درگیری‌های جدید بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان برسر منطقه مورد مناقشه قره باغ در میانه سال ۱۳۹۹، ضمن رایزنی با طرف‌های درگیر و دعوت برای پرهیز از تنش و درگیری، ابتکاری را برای حل و فصل این بحران ارائه کرد.
به گزارش راهبرد معاصر؛ بروز درگیری‌های جدید بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر منطقه مورد مناقشه قره باغ از جمله تحولات در میانه سال ۱۳۹۹ بود. این درگیری‌ها که بامداد یکشنبه ششم مهر ماه آغاز شد، پس از چندین بار توافق برای آتش بس، در نهایت ۲۰ آبان ماه با وساطت روسیه بین دو طرف متوقف شد.
جمهوری اسلامی ایران همواره دو طرف مناقشه را به پرهیز از تنش و درگیری دعوت کرده و هرگونه اقدامی در راستای تشدید این تنش‌ها را محکوم کرده است.
البته در روزهای آغازین سال ۱۳۹۹ برگزاری انتخاباتی در منطقه مورد مناقشه قره باغ واکنش تهران را به همراه داشت و «سید عباس موسوی» سخنگوی سابق وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نسبت به برگزاری انتخابات در این منطقه واکنش نشان داد و گفت که جمهوری اسلامی ایران با هرگونه اقدامی که موجب تشدید تنش و اختلاف در منطقه شود، مخالف است.
خبر منتشر شده مبنی بر تردد کامیونهای ایرانی به قره باغ کوهستانی از دیگر مواردی بود که در این مدت مطرح شد. در همین زمینه «سید عباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز ۲۷ فروردین ۱۳۹۹ در گفت‌وگوی تلفنی با «خلف خلف اف» همتای آذربایجانی خبر مربوط به تردد کامیونهای ایرانی به قره باغ کوهستانی و مناطق اشغالی جمهوری آذربایجان را کذب محض خواند و گفت: جمهوری اسلامی ایران ضمن احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان به طور اصولی با هر اقدامی که به مناقشه بین دو کشور همسایه آذربایجان و ارمنستان دامن بزند٬ مخالف است.
جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدای بروز درگیری جدید بین دو کشور، با ابراز نگرانی از وقوع این درگیری‌ها و با اعلام اینکه از نزدیک این درگیری‌های نظامی را دنبال می‌کند، ضمن دعوت طرفین به خویشتنداری، بر توقف درگیری‌ها و برقراری آتش بس و انجام گفت‌وگو بین دو طرف درگیر تأکید و آمادگی خود را برای انجام گفتوگوها بین طرفین اعلام کرد.
در این مدت تلاش‌های زیادی از سوی جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه انجام شد، از رایزنی‌ها با طرف‌های ذیربط و تاثیرگذار تا ارائه ابتکار و عزیمت نماینده ویژه رئیس جمهور به منطقه برای تشریح طرح ایران و در نهایت سفر رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران به چند کشور منطقه از جمله جمهوری آذربایجان و ارمنستان.
* رایزنی‌های تلفنی ظریف/ دعوت طرفین به خویشتنداری
در همین راستا و پس از بروز این درگیری‌ها، «محمدجواد ظریف'>محمدجواد ظریف» ششم مهر ماه و همزمان با آغاز دور جدید درگیری‌ها در رایزنی‌های تلفنی جداگانه با همتایان آذری و ارمنی، آنها را به توقف درگیری‌ها دعوت کرد. ظریف در گفت‌وگوی تلفنی با «زهراب مناتسکانیان» وزیر امور خارجه وقت ارمنستان و همچنین با «جیحون بایرامف» وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، ضمن اطلاع از آخرین وضعیت و شرایط میدانی و همچنین ابراز نگرانی از شرایط به وجود آمده، دو طرف را به خویشتنداری، آتش بس و پایان فوری خصومت‌ها و همچنین آغاز مذاکره در چارچوب حقوق و قوانین بین‌المللی دعوت کرد.
وزیر امور خارجه کشورمان همچنین آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از تمام ظرفیت‌های خود به منظور برقراری آتش بس، آغاز گفت‌وگو و استقرار صلح و آرامش را به دو طرف اعلام کرد.
ظریف همچنین ۱۵ مهر ماه با «سرگئی لاوروف» همتای روس در این خصوص تلفنی گفت‌وگو کرد. وزرای خارجه اتریش و هلند نیز از دیگر مقاماتی بودند که وزیر امور خارجه ایران درباره بحران قره باغ با آنها تماس تلفنی برقرار کرد.
از سوی دیگر حسن روحانی رئیس جمهوری نیز رایزنی‌های تلفنی را با مقامات کشورهای درگیر از جمله رئیس جمهور آذربایجان و نخست‌وزیر ارمنستان انجام داد و با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه نیز در این زمینه گفت‌وگو کرد.
«
محمود واعظی» رئیس دفتر رئیس جمهور هم چهارشنبه نهم مهر ماه با «شاهین مصطفی اف» معاون نخست‌وزیر آذربایجان تلفنی در این خصوص گفت‌وگو کرد.
پس از آنکه «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه از طرح ابتکاری ایران برای حل دائمی مناقشه قره باغ خبر داد، ظریف اعلام کرد که این ابتکار تدوین و مورد تصویب مقامات عالی کشور قرار گرفته و قرار است سید عباس عراقچی به عنوان نماینده ویژه رئیس جمهور در سفر به منطقه این طرح را مورد پیگیری قرار دهد. معاون وزیر خارجه ایران ششم آبان ماه راهی باکو شد و در ادامه به مسکو، ایروان و در مقصد پایانی به آنکارا رفت تا مقامات این کشورها را در جریان طرح ایران قرار دهد.
عراقچی در بدو ورود به باکو در این باره عنوان کرد: چارچوب این طرح ابتکاری آماده شده و در این سفر با مقامات جمهوری آذربایجان به مشورت گذاشته می‌شود و این طرح در چند مرحله می‌تواند اوضاع را به یک صلح پایدار برساند و به اختلافات موجود و البته به اشغال جمهوری آذربایجان پایان دهد.
آنگونه که معاون سیاسی وزیر خارجه بیان کرد: پایان دادن به اشغال اراضی جمهوری آذربایجان و ترک مخاصمه و شروع گفتوگوها با کمک کشورهای تاثیرگذار، کمک کننده و تضمین کننده صلح از عناصر مهم طرح ابتکاری ایران برای حل مناقشه قره باغ بود.
عراقچی پس از پایان سفر منطقه‌ایش و رایزنی با مقامات کشورهای مذکور اظهار داشت: ما مکانیسم‌های دیگر مثل گروه مینسک را رد نمی‌کنیم، طرح ما هم جایگزین ابتکارات مینسک نیست، بلکه مکمل آن است و ما درصدد آن هستیم که از طریق یک رویکرد منطقه‌ای و به کارگیری همه بازیگران موثر منطقه برای حل این بحران به تلاش‌های جاری گروه مینسک کمک کنیم و نقاط ضعف آن را پوشش دهیم. ما منتظر بررسی طرح و دریافت پاسخ از سوی چهار کشور (آذربایجان، روسیه، ارمنستان و ترکیه) در یک فاصله کوتاه بوده تا با تکمیل آن به گونه‌ای که مورد پذیرش همگان قرار بگیرد راه را برای حل و فصل بحران قره باغ هموار کنیم.
بیانیه وزارت خارجه ایران
پس از آنکه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه در خصوص مناقشه قره باغ توافق کردند، جمهوری اسلامی ایران از این توافق استقبال کرد. بر همین اساس ۲۰ آبان جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای از توافق جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه در خصوص مناقشه قره باغ استقبال و ابراز امیدواری کرد این توافق به ترتیبات نهایی برای استقرار صلح پایدار در منطقه قفقاز منجر شود.
در این بیانیه آمده بود: جمهوری اسلامی ایران بر ضرورت احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی، عدم تغییر در مرزهای رسمی بین‌المللی، آزادی مناطق اشغالی، بازگشت آوارگان، احترام به امنیت و حقوق اقلیت‌ها و همچنین خروج تمامی نیروهای تکفیری و جنگجویان خارجی از منطقه تأکید داشته و بار دیگر آمادگی خود را برای کمک به تحقق صلح و امنیت پایدار در منطقه و مشارکت در ابتکارات منطقه‌ای اعلام می‌کند. جمهوری اسلامی ایران همچنین آمادگی خود را برای کمک به استقرار نیروهای حافظ صلح فدراسیون روسیه در امتداد خطوط تماس براساس بندهای سه و چهار توافق آتش بس اعلام می‌کند.
پس از آن اعلام شد که ظریف قرار است سفری به باکو و مسکو داشته باشد و قرار بود اوایل آذر ماه این سفر انجام شود که «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت خارجه از تعویق این سفر به خاطر شرکت ظریف در جلسات مربوط به بودجه خبر داد. البته خطیب‌زاده به خبرنگار فارس گفته بود که سفر وزیر خارجه به ارمنستان نیز در دستورکار قرار دارد، ولی با توجه به تغییرات در سطح وزیر امور خارجه این کشور و در جریان بودن استقرار همتای ارمنی ظریف، سفر به ارمنستان تنظیم نشده است.
در این میان، وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان پنجم آذر ماه در گفت‌وگویی ویدئویی ضمن رایزنی درباره مناسبات دوجانبه و شرایط پسا جنگ در منطقه، مرزهای دو کشور را مرزهای صلح، دوستی و همکاری خوانده و بر امنیت آن تأکید کردند.
بعد از آن بود که «جیحون بایراموف» وزیر خارجه جمهوری آذربایجان در اولین سفرش پس از تصدی این سمت به تهران آمد. ۱۹ آذر ماه وزیر خارجه جمهوری آذربایجان در تهران ضمن دیدار با ظریف با حسن روحانی رئیس جمهور و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی دیدار و گفت‌وگو کرد.
البته در این مدت نیز «شاهین مصطفی یف» معاون نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان دو سفر به ایران داشت که در آخرین سفر چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور در تهران برگزار و تصمیمات خوبی در این نشست اتخاذ شد. در همین خصوص «سید عباس موسوی» سفیر جمهوری اسلامی ایران در توئیتی نوشت که در این نشست اکثر پروژه‌های باقیمانده نهایی و زمینه برای فصل جدید همکاری‌ها به ویژه مشارکت شرکت‌های ایرانی در بازسازی مناطق آزاد شده فراهم شد.
سفر ظریف به پنج کشور منطقه
تحول دیگر در این حوزه، سفر محمدجواد ظریف به پنج کشور منطقه بود. باکو، مسکو، ایروان، تفلیس و استانبول مقاصد این سفرها بود و ظریف در پایان این سفر، توقفی چند ساعته نیز در جمهوری خودمختار نخجوان داشت.
بر این اساس، ظریف یکشنبه شب (پنجم بهمن ماه ۱۳۹۹) و در اولین مقصد این سفر وارد باکو پایتخت جمهوری آذربایجان شد و روز دوشنبه رایزنی‌هایی را با مقامات این کشور انجام داد. ظریف در این سفر با «الهام علی اف» رئیس جمهور، «جیحون بایراموف» وزیر خارجه و «شاهین مصطفی یف» نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان دیدار و گفت‌وگو کرد. ظریف در دیدار با رئیس جمهور آذربایجان با استقبال از طرح پیشنهادی رئیس جمهور آذربایجان تحت عنوان ابتکار همکاری‌های منطقه‌ای ۶ جانبه، آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای کمک و همکاری در همه زمینه‌هایی که به برقراری صلح، ثبات و آرامش در منطقه کمک کند را اعلام کرد.
مقصد بعدی سفر مسکو بود و رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران صبح سه‌شنبه هفتم بهمن ماه در سفر به فدراسیون روسیه با «سرگئی لاوروف» همتای روس خود در محل وزارت امور خارجه این کشور دیدار کرد و مثل همیشه هر دو وزیر خارجه در نشستی خبری به تشریح رایزنی‌هایشان پرداختند.
رئیس دستگاه دیپلماسی در مقصد سوم این سفر سه‌شنبه شب وارد ایروان شد و رایزنی‌هایی را روز چهارشنبه (هشتم بهمن ماه) با «نیکل پاشینیان» نخست‌وزیر و «آرا آیوازیان» وزیر خارجه این کشور صورت داد.
وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران صبح پنجشنبه (نهم بهمن ماه) و در ادامه این سفر منطقه‌ای وارد تفلیس پایتخت گرجستان شد و در چند ساعت حضورش در این کشور با رئیس جمهور و نخست‌وزیر به صورت حضوری ملاقات کرد و تلفنی نیز جویای حال وزیر خارجه گرجستان شد که به کرونا مبتلا و در قرنطینه به سر می‌برد.
محمدجواد ظریف در آخرین مقصد این سفر عصر پنجشنبه (نهم بهمن ماه) وارد استانبول شد. ظریف صبح جمعه در استانبول با «مولود چاووش اوغلو» همتای ترکیه‌ای خود دیدار کرد و پس از آن دو وزیر خارجه در نشست خبری مشترک حضور یافته و به سؤالات خبرنگاران پاسخ دادند.
ظریف در این سفرها ضرورت همکاری شش جانبه در حوزه ترانزیت را مطرح کرد.
وزیر امور خارجه ۱۹ بهمن ۱۳۹۹ در برنامه‌ای تلویزیونی عنوان کرد: یکسری خطوط مواصلاتی از گذشته در منطقه داشتیم که متوقف شده بود یکی از این خطوط راه آهن جلفا - نخجوان - ایروان - دریای سیاه است و دیگری راه آهنی است که ایران را به روسیه وصل می‌کند. ایران می‌تواند حلقه وصل تمام این خطوط مواصلاتی باشد. به لطف خدا رابطه ما با پنج کشوری که در خطوط مواصلاتی نقش دارند، خوب است و در این سفر توانستیم کار را پیش ببریم.
ظریف اضافه کرد: الان این امکان را داریم با یک کنسرسیوم در منطقه قفقاز بتوانیم مسیری را ایجاد کنیم که باعث آرامش بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان شود و دیگر یک بحران قره باغ را نبینیم و بتوانند باعث آرامش بیشتر بین گرجستان و روسیه و همچنین باعث آرامش بیشتر بین ارمنستان و ترکیه شود و همه کشورهای منطقه از آن بهره‌مند شوند.
وزیر خارجه درباره آخرین خبرها از قره باغ هم گفت: برداشتم این است که نگاه همه رو به جلوست و همه می‌خواهند راهی را پیدا کنند که گذشته تکرار نشود. امیدواریم از طریق این کنسرسیوم با مشارکت پنج یا شش کشور که تلاش داریم هر شش کشور مشارکت کنند و رایزنی می‌کنیم که بشود زمینه‌هایی را ایجاد کنیم که بازگشت به گذشته ممکن نباشد و ان‌شاءالله در این زمینه موفق شویم و این به نفع همه است. (بیشتر بخوانید)
لازم به ذکر است مقامات جمهوری اسلامی ایران در این خصوص آمادگی خود را برای مشارکت در بازسازی منطقه قره باغ کوهستانی پس از درگیری‌های اخیر اعلام کرده‌اند و در همین خصوص نیز «سید عباس موسوی» سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان اسفند ۱۳۹۹ در مصاحبه‌ای ضمن اعلام آمادگی تهران برای مشارکت در بازسازی منطقه قره‌باغ کوهستانی گفت که در آینده نزدیک روابط دو کشور به مشارکت راهبردی تبدیل خواهد شد.
تحولات داخلی اخیر در ارمنستان در اوایل ماه پایانی سال ۱۳۹۹ واکنش تهران را به همراه داشت و «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هفتم اسفند در این باره با بیان اینکه به دقت در حال پیگیری تحولات در این کشور هستیم، تمامی طرف‌ها در ارمنستان را به خویشتنداری و اجتناب از خشونت دعوت کرد.
در روزهای پایانی سال (۱۶ اسفند) محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه و «آرا آیوازیان» وزیر امور خارجه ارمنستان در گفت‌وگویی تلفنی آخرین وضعیت مناسبات دوجانبه و تحولات منطقه را مورد بررسی قرار دادند. طرفین در این گفت‌وگو با ابراز رضایت از روند گسترش مناسبات در زمینه های مختلف، بر اراده دو کشور برای توسعه بیش از پیش همکاری‌ها در همه زمینه ها تأکید کردند.