تاکتیک یا راهبرد؟
هدف عربستان از تنش‌زدایی با ترکیه و قطر چیست؟
هدف عربستان از تنش‌زدایی با ترکیه و قطر بهبود روابط در حد ائتلاف راهبردی نیست؛ بلکه این سیاست اقدامی تاکتیکی با هدف کاهش فشارهای رسانه‌ای و دیپلماتیکی علیه ریاض در زمینه مسائل حقوق بشر به ویژه پرونده ترور خاشقچی در آستانه روی کار آمدن دولت بایدن صورت گرفته است.
به گزارش راهبرد معاصر؛ عربستان سعودی پس از هفت سال اختلاف با ترکیه بر سر پرونده‌هایی همانند سوریه، لیبی و مصر و بیش از سه سال تنش با قطر و اعلام شروط سیزده‌گانه برای رفع تحریم و محاصره، طی دو ماه گذشته به سمت تنش‌زدایی با این دو کشور گام برداشته است. پرسش کلیدی نوشتار حاضر این است که چه عاملی موجب شده که ریاض در این بازه زمانی به سمت تنش‌زدایی در روابط گام بردارد؟
تنش‌زدایی در روابط عربستان با ترکیه
عربستان سعودی و ترکیه از سال ۲۰۱۳ به دلیل تعارض دیدگاه‌ها و منافع در بحران‌های منطقه نظیر سوریه، مصر، قطر و لیبی با یکدیگر اختلاف داشته‌اند. روابط ریاض - آنکارا پس از قتل جمال خاشقچی در مقر کنسولگری عربستان در استانبول به سطحی تنش‌آلود رسید. اما اخیراً تنش‌زدایی در روابط ریاض و آنکارا به صورت آشکار محسوس بوده است. در یک ماه گذشته عربستان و ترکیه چهار سیگنال و پالس مثبت برای یکدیگر ارسال کرده‌اند. نخستین پالس، دستور ملک سلمان بن عبدالعزیز برای ارسال کمک‌های پزشکی به ترکیه بود. ملک سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان ۶ نوامبر به مرکز امدادرسانی و اقدامات انسانی «ملک سلمان» دستور داد تا کمک‌های پزشکی و بشردوستانه فوری به آسیب‌دیدگان زلزله ترکیه ارسال کند. در همین راستا منابع سعودی اعلام کردند این ابتکار پادشاه عربستان در راستای کمک به مردم برادر ترکیه در نتیجه زلزله اخیر ازمیر است که منجر به وارد آمدن خسارت‌های مادی سنگینی در این استان شد. دومین سیگنال مثبت تنش‌زدایی، رایزنی رجب طیب اردوغان و ملک سلمان درباره گسترش روابط دوجانبه و نشست گروه جی بیست است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و سلمان بن عبدالعزیز آل‌سعود، پادشاه عربستان، در۲۰ نوامبر بر سر باز بودن کانال‌های گفتگو برای گسترش روابط دوجانبه میان دو کشور و رفع مشکلات به توافق رسیدند.
سومین نشانه از تنش‌زدایی در روابط عربستان سعودی و ترکیه، اظهارات وزیر امور خارجه سعودی در خصوص ترکیه است. فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان در ۲۲ نوامبر اعلام کرد عربستان روابط «خوب و ممتازی» با ترکیه دارد و اطلاعات دال بر تحریم غیر رسمی کالاهای ترکیه صحت ندارد. چهارمین سیگنال مثبت تنش‌زدایی به دیدار وزرای خارجه عربستان سعودی و ترکیه در حاشیه نشست سازمان همکاری اسلامی بازمی‌گردد. برای نخستین‌بار پس از ماجرای قتل جمال خاشقچی، وزرای امور خارجه عربستان و ترکیه در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی دیدار کردند. در این دیدار که در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی در نیامی، پایتخت نیجریه، برگزار شد چاوش اوغلو میزبانی عربستان از نشست گروه ۲۰ را شایسته تقدیر و تحسین دانست. وزیر امور خارجه ترکیه با انتشار توئیتی نیز تأکید کرد که «نشستی صادقانه» با همتای عربستان خود داشته است. او همچنین بر اهمیت روابط آنکارا و ریاض تأکید کرد و گفت که «شراکت قدرتمند ترکیه و عربستان تنها به نفع دو کشور نیست؛ بلکه به سود همه کشورهای منطقه است.» علاوه بر آن تماس تلفنی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و حمد بن عیسی آل‌خلیفه، پادشاه بحرین در 12 نوامبر با یکدیگر درباره تسریع در همکاری و مناسبات دوجانبه بدون موافقت و چراغ سبز عربستان سعودی امری دشوار به نظر می‌رسد.
تنش‌زدایی در روابط عربستان با قطر
روابط چهار کشور عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر با قطر پس از نخستین سفر دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به خاورمیانه در سال 2017 بحرانی شد. بحرانی که به عقیده برخی از کارشناسان شخص ترامپ بخشی از آن و حتی دلیل اصلی آغاز آن است. اگرچه طی سه سال گذشته، تلاش‌های متعددی برای برون‌رفت از بحران صورت گرفته اما به دلیل عدم تمایل کشورهای محاصره کننده این بحران همچنان ادامه دار بوده است. با این حال پس از شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری که حامی کشورهای تحریم کننده قطر بوده، اکنون عربستان تمایل زیادی برای حل بحران از خود نشان داده است.
پس از سه سال محاصره قطر به رهبری عربستان سعودی و امارات به نظر می‌رسد که پس از میانجیگری موفق کویت و سفر جرد کوشنر، مشاور رئیس جمهوری آمریکا به منطقه برای حل اختلاف میان شورای همکاری، ریاض عزم خود را برای مصالحه و آشتی با قطر جزم کرده است.
مقامات سعودی طی یک ماه گذشته سیگنال‌های متعددی برای قطر ارسال کرده‌اند. فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان اخیراً اعلام کرد ریاض به جست‌وجوی راهی برای پایان دادن به اختلافات با قطر ادامه می‌دهد. عبدالله بن یحیی المعلمی، نماینده دائم عربستان در سازمان ملل نیز اعلام کرد بحران قطر و کشورهای شورای همکاری می‌تواند ظرف 24 ساعت خاتمه یابد.
تلاش‌های میانجیگرانه کویت که مورد استقبال عربستان قطر قرار گرفته است، می‌تواند یخ روابط دو کشور را آب کند و آن را از سطح تنش‌آلود به مرحله عادی بدل کند. در همین راستا نشست آتی شورای همکاری که مقرر بود در ماه ژانویه 2021 در منامه برگزار شود با تصمیم سعودی‌ها قرار است با هدف پیشرفت در حل بحران قطر در ریاض برگزار شود. رسانه‌های کویتی گزارش داده‌اند که نشست آتی شورای همکاری شاهد آشتی علنی و حل اختلافات میان قطر با عربستان و امارات و بحرین خواهد بود. قرار است در نشست آتی شورای همکاری در 5 ژانویه 2021 مسائل اختلافی و شرط ها و مطالبات هر طرف در کمیته‌های فرعی خاص پیگیری و بررسی و به نحوی حل خواهد شد که راه را برای بازگشت اختلافات ببندد و اتحاد شورای همکاری را تضمین کند.
دلایل تنش‌زدایی در روابط عربستان با ترکیه و قطر
از ماه نوامبر ۲۰۲۰ نشانه‌هایی از تنش‌زدایی در روابط ریاض با آنکارا و دوحه کاملاً مشهود است. یکی از دلایل عمده این تنش‌زدایی و چرخش عربستان به سمت ترکیه شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و هراس ریاض و آنکارا از به قدرت رسیدن جو بایدن است. برای دو کشور عربستان سعودی و ترکیه باقی ماندن دونالد ترامپ در رأس قدرت آمریکا بهترین هدیه بود.
عربستان به دلایل متعددی از جمله افزایش فشارها درخصوص پرونده ترور جمال خاشقچی، نقض حقوق بشر، بازگشت آمریکا به برجام، کاهش قراردادهای تسلیحاتی و عدم همراهی آمریکا در جنگ علیه یمن؛ و ترکیه نیز به دلایلی نظیر رویکرد منفی بایدن به رجب طیب اردوغان، مخالفت بایدن با سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه و احتمال تشدید اختلافات پیرامون سامانه اس۴۰۰، از روی کار آمدن جو بایدن نگران هستند. این در حالی است که دونالد ترامپ با محمد بن سلمان و رجب طیب اردوغان روابط خوبی داشته است. در حقیقت دلیل تنش‌زدایی ریاض – آنکارا در پرتو شرایط مبهم منطقه‌ای به فقدان دونالد ترامپ به عنوان هم‌پیمان کلیدی بازمی‌گردد.
عربستان سعودی در حال حاضر به دنبال راه حل موقت برای مقابله با دولت دموکرات جو بایدن است. به زعم مقامات سعودی یکی از این راه حل‌ها داشتن روابط نزدیک با ترکیه است. از نظر سعودی‌ها نگاه جو بایدن به دو کشور منفی است و همین امر می‌تواند نقطه اشتراکی برای بهبود روابط میان آنکارا و ریاض باشد.
اجرایی شدن سیاست‌های جو بایدن، از جمله بازگشت او به برجام، سعودی‌ها را نگران کرده است. در حقیقت ریاض از ترس خروج تهران از انزوا و تحریم‌های اقتصادی، به سمت تنش‌زدایی با ترکیه گام برداشته است. از سوی دیگر افزایش قدرت جمهوری اسلامی ایران به ویژه بعد از شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و قوت گرفتن بازگشت دولت آمریکا به برجام و حمایت اروپا از این روند در کنار قدرتمندتر شدن جبهه مقاومت به ویژه در یمن و لبنان، سعودی‌ها را بر آن داشته تا تنش‌ها با دولت‌های منطقه‌ای اثرگذار را کاهش داده و به دنبال ارتباط نزدیک با کشورهایی نظیر ترکیه باشند. درواقع، ریاض از طریق سیاست تنش‌زدایی تلاش دارد آنکارا در درگیری‌های موجود در منطقه وارد محوری علیه عربستان سعودی نشود.
عربستان همچنین نگران است حضور جو بایدن در کاخ سفید موجب گشوده شدن پرونده‌های ضد حقوق بشری ریاض در داخل و خارج کشور شود؛ لذا تلاش دارد تا به وضعیت خود در خصوص این پرونده‌ها که بزرگ‌ترین آن ربودن و قتل فجیع جمال خاشقچی است سر و سامان دهد. دولت سعودی به سمت تنش‌زدایی با قطر و ترکیه رفته است تا مبادا آنکارا در آینده پیگیر پرونده قتل جمال خاشقچی شود و ریاض را در وضعیت بدی در مقابل دولت دموکرات بایدن قرار دهد.
سعودی‌ها علاوه بر تنش‌زدایی با آنکارا به سمت تنش‌زدایی با دوحه گام برداشته‌اند. عربستان در میان کشورهای محاصره کننده قطر بیشترین تمایل را برای بازگشت روابط با قطر دارد و علت آن به منافع این کشور که اکثریت آن به رئیس جمهور آتی آمریکا مرتبط است باز می‌گردد. در حقیقت محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، با انتخاب جو بایدن خود را در معرض مشکلات جدی می‌بیند و برای همین درصدد برآمده که مسائل خود را با قطر حل و فصل کند. به بیان دیگر عربستان سعودی پس از شکست ترامپ در انتخابات تلاش‌های خود برای رفع اختلافات با قطر را افزایش داده تا از این موضوع همانند هدیه‌ای به دولت جو بایدن استفاده کند.
نتیجه‌گیری
جو بایدن، رئیس جمهور برگزیده ایالات متحده آمریکا حدود یک ماه دیگر وارد کاخ سفید خواهد شد؛ از همین‌رو عربستان سعودی تلاش نموده است به سمت تنش‌زدایی با ترکیه و قطر گام بردارد. با این حال هدف عربستان از تنش‌زدایی با ترکیه و قطر بهبود روابط در حد ائتلاف راهبردی نیست؛ بلکه این سیاست اقدامی تاکتیکی با هدف کاهش فشارهای رسانه‌ای و دیپلماتیکی علیه ریاض در زمینه مسائل حقوق بشر به ویژه پرونده ترور خاشقچی در آستانه روی کار آمدن دولت جدید دموکرات‌ها به رهبری جو بایدن صورت گرفته است.
البته به دلیل انباشته شدن اختلافات استراتژیکی و وجود اختلافات ایدئولوژیکی تصور اینکه روابط عربستان با ترکیه و قطر به سال‌های قبل از تنش بازگردد دشوار به نظر می‌رسد، به خصوص که امارات متحده عربی به عنوان متحد ریاض تمایل چندانی به تنش‌زدایی روابط با آنکارا و دوحه ندارد.