فرصت‌ها و تهدیدات اقتصادی جنگ اوکراین برای ایران کدامند؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛  بدون شک هم بواسطه منشاء این بحران و هم بدلیل جایگاه دو کشور در اقتصاد جهانی، نمی‌توان این درگیري و پیامدهاي مورد انتظار آن را به صرفا درگیري میان دو کشور تقلیل داد. به باور کارشناسان این درگیري تا حدود زیادي تمام محیط اقتصادي، سیاسی و بین‌المللی را دستخوش تغییر خواهد کرد. ایران با توجه به روابط سیاسی نزدیک با روسیه، همزمانی این جنگ با مذاکرات برجام، موقعیت خاص جغرافیایی و البته تاثیرپذیري از بازارهاي جهانی کالاهاي اساسی، هم در معرض پیامدهاي منفی این بحران جهانی قرار دارد و هم این شانس را دارد که از فرصت‌هاي بوجود آمده ناشی از این بحران در راستاي توسعه صادرات کشور بهرهمند شود.

بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی میزان صادرات ایران به اوکراین از سال 1396 تا 10 ماهه 14000 روند افزایشی داشته و از 29.6 میلیون دلار به 50.9 میلیون دلار رسیده است.

تجارت ایران با روسیه و اوکراین در یک نگاه طی سال 1399 و ده ماه 1400 (واحد: میلیون دلار)

تعداد مقاصد صادراتی ایران طی این سالها بین 145 تا 153 کشور متغیر بوده و جایگاه اوکراین نیز در بین آنها، از 37ام تا 59ام متغیر بوده است (در 10ماهه 1400 ،جایگاه 64 را داشته است).هرچند طی این سال‌ها سهم صادرات به اوکراین از کل صادرات ایران افزایشی بوده، اما در کل سهم اوکراین از صادرات کشورمان قابل توجه نیست.

به منظور بررسی اقلام عمده صادرات کشور به اوکراین، آمار تجمیعی صادرات اقلام طی چهار سال 2016،2017،2018 و 2020 بر اساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل، مورد بررسی قرار گرفته است. طی چهار سال نتایج بررسی حاکی از آن است که عمده‌ترین محصول صادراتی طی این مدت شامل میوه‌هاي خوراکی و پوست مرکبات به میزان 86 میلیون دلار، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته شده از آن و محصولات دارویی به ترتیب به میزان 12.7 و 8.1 میلیون دلار بوده‌اند. این فصول صادراتی سهم قابل توجهی از کل سبد صادراتی کشور از اقلام آن ندارند. به طوری که میزان صادرات میوه‌های خوراکی به اوکراین تنها یک درصد از صادرات میوه کشور و صادرات محصولات دارویی به اوکراین تنها 1.5 درصد از کل محصولات دارویی کشور است. لذا کشور اوکراین جایگاه ویژه‌ای در بین مقاصد صادراتی ما ندارد و به نظر نمی‌رسد جایگزینی بازار آن دغدغه خاصی برای کشور باشد.

بر اساس آمار گمرك ایران روند میزان واردات ایران از اوکراین از سال 1396 تا 10 ماهه 1400 ابتدا نزولی و بعد صعودي شده است. هر چند این افزایش و رقم 111,7 میلیون دلار در 10 ماهه 1400 همچنان از 163,9 میلیون دلار واردات در سال 1396 کمتر است. سهم واردات ایران از اوکراین از کل واردات کشور نیز ابتدا روندي کاهشی و سپس افزایش یافته است ولی حداکثر این سهم 0.3 درصد بوده و لذا سهم قابل توجهی در واردات ما ندارد.

در خصوص واردات از اوکراین نیز، اقلام عمده واردات از این کشور طی چهار سال بر اساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل بدست آورده شد ولیکن غیر از غلات، مابقی اقلام ورودشان از اوکراین در سال 2020 صفر بوده است. بر اساس آمار سال 2020 مرکز تجارت بین‌الملل، اقلام اصلی وارداتی از کشور اوکراین عمدتا برحسب فصول (ذرت) به میزان 46,9 میلیون دلار بوده است. پس از آن با فاصله زیاد «رآکتورهای هسته‌ای» با 2 کتاب مقررات صادرات و واردات، شامل «غلات» به میزان 1,5 میلیون 3 فاصله زیاد واردات «رآکتورهاي هسته‌اي، دیگ‌هاي بخار و ماشین‌آلات و وسایل میکانیکی به میزان 5.1 میلیون دلار بوده است.

تحریم‌هاي روسیه و فرصت‌هاي پیشرو

فارغ از سایر پیامدهاي سیاسی و اقتصادي این رویداد، این اتفاق در صورت به نتیجه رسیدن توافق برجام، فرصت مناسبی را براي فعالان اقتصادي کشورمان در راستاي توسعه صادرات به اتحایه اروپا، رقم خواهد زد. روسیه در سال 2020 بر اساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل سهم 2,2 درصدي را در بازار 28 کشور اتحادیه اروپا داشته است. با شناسایی محصولات وارداتی 28-EU از روسیه و بررسی صادرات عمده ایران و احصاء مشترکات بین این دو، میتوان بر روي محصولاتی با بیشترین پتانسیل صادرات به اروپا در بازه زمانی کوتاه مدت، متمرکز شد.

نفت خام و گاز خام

با توجه به تفاوت ماهوي و اهمیت و جایگاه کلیدي نفت خام و گاز خام در صادرات روسیه و ایران، به صورت متمایز به این دو کالا میپردازیم:

گاز خام: روسیه در بازار گازي اروپا نقشی کلیدي دارد. در سال 2021 ،اتحادیه اروپا 155 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از روسیه وارد کرد که حدود 45 درصد از واردات گاز اتحادیه اروپا و نزدیک به 40 درصد از کل مصرف گاز آن را تشکیل میداد با این وجود، حتی این سطح بالاي وابستگی نیز موجب نشده است که صادرات گاز روسیه از تحریم‌هاي اروپا در امان باشد. در آخرین موضع‌گیري رسمی اتحادیه اروپا از برنامه‌ریزي خود براي کاهش 66 درصدي واردات گاز از روسیه تا پایان سال میلادي جاري خبر دادند.

نفت خام: بر اساس آمار سایت پیچیدگی اقتصادي، روسیه در سال 2021 نزدیک به 109 میلیارد دلار صادرات نفت خام داشته است که از این میزان 58,1 میلیارد دلار به مقصد کشورهاي اروپایی بوده است. کشورهاي هلند با 17,3 میلیارد دلار و آلمان با 9,19 میلیارد دلار بیشترین واردات نفت خام را از روسیه داشته‌اند. با توجه به تنوع بالاي عرضه‌کنندگان در بازارهاي جهانی نفت، اروپا با دشواري کمتري براي تحریم نفت خام در مقایسه با گاز روبه رو است. با توجه افزایش قابل توجه قیمت نفت طی روزهاي بعد از بحران اوکراین، در صورت احیاي برجام طی روزهاي آتی، ایران این فرصت را دارد که بخشی از سهم بازار نفت خام در اروپا را تصاحب کند. با توجه به ظرفیتهاي قابل توجه افزایش عرضه نفت ایران در بازار جهانی، مسلما می‌توان ایران را یکی از گزینه هاي اصلی جایگزینی نفت روسیه به شمار آورد.

فرصت‌هاي تجاري ناشی از تحریم‌ها در بازار روسیه

با توجه به تحریم روسیه توسط اروپا، بازار این کشور خالی از محصولات صادراتی اتحادیه اروپا خواهد شد. لذا فرصت مناسبی است تا ایران بتواند نقش فعال‌تري در بازار روسیه ایفا نماید. طبق آمارهاي رسمی، روسیه در سال2020 نزدیک به 49 میلیارد دلار کالا از کشورهاي اروپایی که به تحریم‌هاي روسیه پیوسته‌اند (شامل انگلیس،ایتالیا، فرانسه، هلند و آلمان)، وارد کرده  است. بنابراین هرچند بخشی از این کالاها از فناوري بالایی برخوردار هستند و در حال حاضر ایران توان تولید و جایگزینی انها را ندارد، اما بدون شک کالاهاي صادراتی ایرانی این ظرفیت را دارند که بخشی از این بازار را به خود اختصاص دهند. البته باید توجه داشت که بازار روسیه منطبق با استانداردهاي اروپایی کار می‌کند و پیش‌نیاز استفاده از فرصت موجود افزایش کیفیت و استانداردهاي محصولات صادراتی است و در غیر این صورت مشابه موارد قبلی همچون تجربه عدم موفقیت ایران در بازار قطر در زمان تحریم این کشور توسط کشورهاي عربی خلیج فارس و همچنین ناکامی در کسب سهم قابل توجهی از بازار کشورهاي عراق و روسیه علی رغم تمایل دولتهاي میزبان، این فرصت براي توسعه صادرات کشور نیز از دست خواهد رفت.

جدول تشابهات صادرات عمده اتحادیه اروپا به روسیه با صادرات عمده ایران به جهان در سال 2020