یادداشت اختصاصی سید رضی عمادی، کارشناس مسائل غرب آسیا
اهمیت نشست سران ایران، روسیه و ترکیه چیست؟
استقبال ایران از رویکرد کشورهای عربی برای همکاری با تهران، تأکید سه کشور ایران، روسیه و ترکیه بر گسترش روابط، هماهنگی برای خنثی‌سازی تحریم‌های غربی، تأکید بر تقویت روابط دوجانبه میان این کشورها و همچنین تحت‌الشعاع قرار دادن سفر بایدن به منطقه غرب آسیا از جمله علل اهمیت نشست‌های تهران بود.
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ رؤسای جمهور روسیه و ترکیه با ورود به تهران با رهبر معظم انقلاب اسلامی و رئیس جمهور کشورمان دیدار و گفت و گو کردند. ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان با هدف شرکت در هفتمین نشست سران «روند آستانه» درباره سوریه وارد تهران شدند.
نشست موسوم به «روند آستانه» ابتکار روسیه و ایران درباره سوریه و با همراهی ترکیه است. این نشست از ژانویه ۲۰۱۷ (بهمن ۱۳۹۵) با حضور ایران، روسیه و ترکیه در شهر آستانه قزاقستان آغاز شد. نمایندگان این سه کشور، به همراه نمایندگان سوری و معارضان دولت این کشور تاکنون ۱۸ بار و رؤسای جمهور سه کشور هم ۶ بار دور میز مذاکرات نشستند. تاکنون برون داد مذاکرات، ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه، فراهم شدن زمینه بازگشت شماری از آوارگان سوری به کشور و ارسال کمک‌های بشردوستانه برای مردم مناطق درگیر بود. با وجود این، مذاکرات روند آستانه تاکنون در برخی از موارد ازجمله در تدوین قانون اساسی سوریه موفقیت نداشته است.
نشست تهران و تأکید بر حفظ حاکمیت سوریه
از آنجا که نشست سه‌جانبه تهران با محوریت سوریه برگزار شد، موضوع سوریه نیز به‌عنوان اولویت در دستور کار نشست قرار داشت. هفتمین نشست سران روند آستانه در شرایطی به میزبانی تهران برگزار شد که آخرین نشست سران دو سال پیش به صورت مجازی برگزار شده بود. همچنین هفتمین نشست سران در حالی برگزار شد که اردوغان پیش از نشست تهدید کرده بود حمله جدیدی علیه شبه‌نظامیان کُرد در شمال سوریه انجام می‌دهد، موضوعی که با مخالفت ایران و روسیه مواجه شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اردوغان با تأکید بر حفظ حاکمیت سوریه، عنوان کردند، حمله نظامی به شمال سوریه قطعاً هم به ضرر سوریه، هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است
حجت الاسلام رئیسی پیش از این درباره عملیات نظامی ترکیه در سوریه هشدار داده و گفته بود، چنین اقدامی موجب ثبات‌زدایی در منطقه می‌شود. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز روز سه‌شنبه در دیدار رجب طیب اردوغان با تأکید بر حفظ حاکمیت سوریه، عنوان کردند: حمله نظامی به شمال سوریه قطعاً هم به ضرر سوریه، هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است و اقدام سیاسی مورد انتظار از جانب دولت سوریه را نیز محقق نخواهد کرد.»
بنابراین در بیانیه پایانی نشست نیز بر هماهنگی بیشتر سه کشور در احترام و حفظ حاکمیت سوریه تأکید شد. در عین حال کمک به بازگشت آوارگان سوری، تداوم مبارزه با تروریسم، مخالفت با خودمختاری غیرقانونی و همچنین غارت منابع سوریه در بیانیه پایانی مورد تأکید رهبران سه کشور قرار گرفت.
موارد اهمیت غیرسوری سفر رهبران روسیه و ترکیه به تهران
گرچه نشست سه‌جانبه تهران با محوریت بحران سوریه و در ادامه روند آستانه تشکیل شد، اما سفر پوتین و اردوغان به تهران صرفاً به موضوع سوریه محدود نشده و حتی وجه غیرسوری آن پررنگ‌تر و مهم‌تر نیز بوده است.
- برگزاری نشست سران در تهران سه روز پس از سفر بایدن به منطقه
یکی از علل اهمیت نشست‌های دوجانبه و سه‌جانبه تهران این بود که این نشست‌ها تنها سه روز پس از پایان سفر جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا به منطقه برگزار شد. بنابراین، این نشست‌ها به لحاظ زمان برگزاری سفر بايدن را تحت‌الشعاع خود قرار داد و آن را به حاشيه برد. در عین حال در حالی که در سفر بایدن به ویژه به عربستان نشانه جدی دال بر تقویت روابط آمریکا با کشورهای عربی ازجمله عربستان دیده نشد، در سفر پوتین به ایران مقام های دو کشور بر تحکیم روابط تأکید کردند.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار پوتین از سویی عنوان کردند «همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه عمیقاً به نفع هر دو کشور است» و از سوی دیگر تأکید کردند «حوادث جهانی نشان‌دهنده نیاز ایران و روسیه به همکاری‌های متقابل است».
این موضوع نشان می‌دهد در حالی که بایدن برای بازتعریف روابط با عربستان موفقیت چندانی نداشته، ایران و روسیه در صدد گسترش روابط بیش از هر زمان دیگری هستند.
- پاسخ ایران به کشورهای عربی؛ استقبال از همکاری به جای مواجهه
توسعه تعاملات تجاري با کشورهاي منطقه و همسايه يکي از اولويت‌هاي دستگاه ديپلماسي دولت سيزدهم است. یکی دیگر از دلایل اهمیت نشست‌های تهران نیز این بود که جمهوری اسلامی ایران به وسیله این نشست‌ها پیام همکاری و تعامل را به کشورهای منطقه ارسال کرد. نشست جده تا حدود زیادی همگرایی سیاسی میان کشورهای عربی را نشان داد و البته این موضوع نیز آشکار شد که کشورهای عربی در حال حاضر خواستار تعامل دیپلماتیک به جای مواجهه هستند. نشست تهران نیز همین پیام را به کشورهای عربی انتقال داد و این نشان می‌دهد قدرت‌های منطقه‌ای بر خلاف سال‌های گذشته راه و مسیر دیپلماسی را برگزیده و در پی کاهش دادن هرج‌ومرج و آنارشی در منطقه و همچنین در روابط بین خود هستند.
در همین راستا حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در توییتی با تأکید بر دیپلماسی پویای جمهوری اسلامی ایران، نوشت: نشست‌های رؤسای جمهور ایران، ترکیه و روسیه در تهران، فرصتی برای تحکیم بیشتر مناسبات، توسعه همکاری‌های اقتصادی، تمرکز بر امنیت منطقه در سایه راه‌حل سیاسی و توسل نجستن به جنگ و تضمین امنیت غذایی است.
در حالی که بایدن برای بازتعریف روابط با عربستان موفقیت چندانی نداشته، ایران و روسیه در صدد گسترش روابط بیش از هر زمان دیگری هستند
وی در توییت دیگری که به نوعی پاسخ به اظهارات مقام های عربی در نشست جده برای تعامل دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران بود، نوشت: ایران دست‌های گشوده شده به سوی خود را می‌فشارد و در اولویت‌بخشی به همسایگان در سیاست خارجی خود، به سوی تحکیم روابط با همسایگان پیش می‌رود. نشست تهران و استقبال ایران از همکاری با کشورهای منطقه شکست سیاست دگرسازی و دوقطبی‌سازی منطقه به وسیله دولت بایدن را تکمیل کرد.
- همکاری برای مواجهه با تحریم‌های غربی
ایران، روسیه و ترکیه شاخصه مشترکی دارند و آن هم مواجه شدن با تحریم‌های غربی به خصوص تحریم‌های آمریکایی است که البته این تحریم‌ها در قبال ترکیه کمتر است. نشست‌های دوجانبه و سه‌جانبه تهران زمینه‌ای برای هم‌اندیشی درباره چگونگي کاستن از آثار سوء تحريم‌هاي اعمال شده از سوي آمريکا و متحدانش به خصوص عليه ايران و روسيه بود.
تأکید رهبر معظم انقلاب در دیدار پوتین برای حذف دلار در روابط اقتصادی ایران و ترکیه و همچنین تأکید رهبران هر سه کشور ایران، ترکیه و روسیه برای تقویت روابط اقتصادی در همین راستا قابل ارزیابی است. این نوع نشست‌ها بیان‌گر این است که به خصوص ایران و روسیه که البته کشورهایی مانند چین نیز با آنها همراه هستند برای خنثی‌سازی تحریم‌های غربی اراده جدی دارند. امضای هشت توافق همکاری میان ایران و ترکیه نیز در همین راستا قرار دارد.
- جنگ اوکراين
یکی دیگر از دلایل اهمیت نشست‌های سه‌جانبه در تهران این بود که ولادیمیر پوتین سعی کرد از سویی نشان دهد بر تحکیم روابط با کشورهای دوست نظیر ایران تأکید می کند و از سوی دیگر فشارهای غرب برای منزوی کردن روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین نتیجه‌بخش نبوده است. بنابراین، گرچه پوتین برای حضور در نشست سران محور آستانه به تهران سفر کرد، اما پیام منزوی نشدن روسیه و شخص پوتین به غرب اهمیت به مراتب بیشتری برای وی از موضوع سوریه داشته است.
در همین راستا پوتین در دیدار با رهبر معظم انقلاب بار دیگر تأکید کرد جنگ اوکراین سیاست تهاجمی نبود بلکه دفاع روسیه از خود در مقابل تحریک اوکراین از سوی کشورهای غربی برای عضویت در ناتو و محاصره روسیه توسط این سازمان نظامی بود.
از آغاز جنگ اوکراین این برای دومین بار بود که پوتین از روسیه خارج شد. کمتر از یک ماه پیش، او برای شرکت در اجلاس کشورهای حاشیه دریای خزر به عشق‌آباد سفر کرد و از آنجا نیز راهی تاجیکستان شد. انتخاب تهران به‌عنوان مقصد دومین سفر خود از زمان آغاز جنگ اوکراین به معنای ارسال این سیگنال برای غرب است که پوتین و روسیه نه‌تنها منزوی نشده، بلکه تلاش دارد با تحکیم موقعیت خود در جبهه شرق، با رقابت با آمریکا و کشورهای اروپایی در منطقه غرب آسیا ادامه دهد.
در واقع در حالی که بایدن با سفر به منطقه و اعلام این موضوع که آمریکا از غرب آسیا خارج نخواهد شد در صدد این بود که اجازه ندهد نفوذ روسیه و چین در منطقه افزایش یابد، پوتین در سفر به تهران و دیدار با رجب طیب اردوغان نشان داد که روابط با کشورهای منطقه را افزایش می‌دهد.
نتیجه گیری
نشست تهران به نام سوریه برگزار شد، اما در کنار تأکید بر موضوعاتی نظیر حفظ حاکمیت سوریه، کمک به بازگشت آوارگان سوریه، مخالفت با خودمختاری غیرقانونی و همچنین مخالفت با قاچاق منابع سوریه، موارد اهمیت دیگری نیز داشت.
استقبال ایران از رویکرد کشورهای عربی برای همکاری با تهران، تأکید سه کشور ایران، روسیه و ترکیه بر گسترش روابط، هماهنگی برای خنثی‌سازی تحریم‌های غربی، تأکید بر تقویت روابط دوجانبه میان این کشورها و همچنین تحت‌الشعاع قرار دادن سفر بایدن به منطقه غرب آسیا از جمله علل اهمیت نشست‌های تهران بود.