افزایش اهمیت روابط تجاری با ایران برای ازبک‌ها

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ اواخر هفته جاری آیت الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان به دعوت رسمی همتای ازبکستانی خود و در صدر هیئتی بلندپایه از مقام‌های سیاسی و اقتصادی برای دیدار رسمی دوجانبه و نیز شرکت در بیست و دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، به شهر تاریخی سمرقند سفر می‌کند. در حدود یک‌ سال از عمر دولت سیزدهم، مقام‌های ایران و کشورهای آسیای میانه به بهانه های مختلف چندین بار با یکدیگر دیدار کرده اند که در این میان یکی از کشورهای مشتاق به توسعه روابط اقتصادی، ازبکستان است.

مقام‌های این کشور در دیدارهای دوجانبه از هدف گذاری برای تجارت ۲ میلیارد دلاری میان دو کشور صحبت می‌کنند. البته‌ باید توجه کرد ایران برای حضور جدی در بازار ازبکستان با رقبای بزرگی مانند چین و ترکیه مواجه است.

اهمیت تاشکند برای پکن و آنکارا

ازبکستان آوریل ۲۰۲۲ راهبرد توسعه خود را برای ۲۰۲۲-۲۰۲۶ در سازمان همکاری شانگهای به زبان چینی رونمایی کرد. از آنجایی که مسکو توجه و منابع خود را از آسیای مرکزی به اروپای شرقی تغییر داده، پکن به عنوان شریک اصلی اقتصادی ازبکستان ظاهر شده است.

در سال ۲۰۲۱ چین بزرگترین بازار صادراتی ازبکستان بود و تاشکند توانست ۱.۷۴ میلیارد دلار کالا به پکن صادر کند. سوخت‌های معدنی، پنبه، مس و مواد شیمیایی معدنی ازبکستان برای چین مهم است. همچنین با توجه به نگرانی بانک‌های ازبکستانی در مورد مواجه با تحریم‌های ثانویه در صورت ادامه دریافت اعتبار از مؤسسات مالی تحریم‌شده روسیه، روی آوردن بیشتر به چین به عنوان منبع جایگزین تأمین مالی محتمل است.

با توجه به اینکه ازبکستان ارتباط تجاری زمینی چین را به اروپا، غرب آسیا و آسیای جنوبی فراهم می‌کند، پکن روابط خود را با تاشکند تقویت کرده است. چین بزرگترین منبع سرمایه گذاری خارجی ازبکستان است، به طوری که میزان سرمایه گذاری چین در این کشور دو برابر روسیه است.

با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد از حمل و نقل ریلی چین به اروپا از روسیه عبور می‌کند، پکن به دنبال ازبکستان است تا با ایجاد مسیر حمل و نقل ریلی، کریدورهای تجاری خود را متنوع کند. در همین راستا پروژه راه آهن چین - قرقیزستان - ازبکستان (CKU) به طول ۴ هزار و 380 کیلومتر از لانژو چین از مسیر استان سین کیانگ و جنوب قرقیزستان تا تاشکند حلقه اتصال کلیدی را تشکیل می‌دهد که دسترسی چین را از مسیر ایران به خلیج فارس و از قفقاز و ترکیه به دریای مدیترانه گسترش می‌دهد. 

راه‌آهن CKU نسبت به راه‌آهن کنونی که از قزاقستان می‌گذرد، مسیر بسیار کوتاه‌تری را برای چین فراهم می‌کند تا به غرب آسیا و جنوب اروپا برسد.

ترکیه نیز مانند چین از فرصت راهبردی برای گسترش روابط خود با ازبکستان استفاده کرده است. ترکیه با ۱.۶۴ میلیارد دلار سومین بازار صادراتی ازبکستان است. رابطه گرم فعلی تاشکند و آنکارا پس از رابطه سرد حاکم در زمان حکومت اسلام کریم‌اف، رئیس جمهور سابق ازبکستان انجام شده است. پس از حمایت ترکیه از محکومیت سازمان ملل متحد در زمینه سرکوب معترضان سیاسی اندیجان در سال ۲۰۰۵، ازبکستان از شرکت در جلسات شورای همکاری کشورهای ترک زبان به رهبری ترکیه خودداری کرد.

البته روابط راهبردی تاشکند و آنکارا پس از مرگ کریم‌اف در سپتامبر ۲۰۱۶ به سرعت توسعه یافت. در نوامبر ۲۰۱۶ رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با کریموف دیدار کرد. در اکتبر ۲۰۱۷ نخستین سفر رئیس جمهور ازبکستان به ترکیه در ۲۱ سال گذشته به‌وسیله شوکت میرزایف انجام شد. با سفر اردوغان به ازبکستان در سال ۲۰۱۸، آنکارا و تاشکند یک قالب گفت‌وگوی جدید به نام شورای همکاری راهبردی در سطح عالی ترکیه و ازبکستان ایجاد کردند.

در سال ۲۰۱۹ حجم تجارت دوجانبه ترکیه و ازبکستان به ۲.۳ میلیارد دلار رسید. در آن سال حدود یک هزار و 300 شرکت در ازبکستان با سرمایه ترکیه در بخش‌های مختلف ازجمله نساجی، تولید مواد غذایی، داروسازی، مصالح ساختمانی و پلاستیک فعالیت می‌کردند. تا سال ۲۰۲۱ حجم تجارت سالانه میان ترکیه و ازبکستان به ۳.۶ میلیارد دلار رسید که ۵۷ درصد نسبت به سطح قبل از شیوع کووید-19 افزایش یافته است. 

در سال ۲۰۲۱، ۴.۷ شرکت ترکیه‌ای جدید در ازبکستان تأسیس شد که از میزان سرمایه‌گذاری روسیه و چین پیشی گرفت. تا ژانویه ۲۰۲۲، 2 هزار و 123 شرکت با سرمایه ترکیه در ازبکستان مشغول به کار بودند که افزایش ۶۳ درصدی نسبت به سطح قبل از همه گیری است.

ایران، قطب آینده تجارت ازبکستان

بندر چابهار در کانون طرح زیرساختی جدید اوراسیا قرار دارد که خطوط ریلی و حمل و نقل به/از بندر در نظر گرفته شده تا آسیای مرکزی و به ویژه ازبکستان و افغانستان را به تردد بین‌المللی کالا متصل کند. مسیرهای جدید به طور قابل توجهی زمان حمل و نقل قبلی و همچنین هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و می‌تواند به رشد اقتصادی در جمهوری‌های آسیای میانه کمک کند. در همین راستا ۱۴ دسامبر ۲۰۲۰ نخستین نشست کاری سه‌جانبه ازبکستان، ایران و هند با تمرکز بر روابط سه کشور تحت توافقنامه عشق‌آباد برگزار شد.

ازبکستان به عنوان پرجمعیت ترین کشور آسیای میانه علاقمند به گسترش ظرفیت لجستیک، حمل و نقل و ایجاد پیوندهای بیشتر برای پیشبرد اقتصاد خود است. توافقنامه عشق آباد همکاری در بخش حمل و نقل قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، عمان و از فوریه ۲۰۱۸ هند را فراهم می‌کند. همچنین با کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب، کریدور (INSTC) متصل می‌شود. از طرف ازبکستان، خطوط ریلی هم اکنون در سمت مزار شریف در شمال افغانستان برقرار و گواه تلاش تاشکند است.

تاشکند اتصال از مسیر ایران را از نظر اقتصادی سودآورترین و کوتاه‌ترین راه ارتباطی با بازار‌های جهانی می‌داند. در مقابل، تهران اتصال از ازبکستان را از نظر راهبردی مهم‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر ترانزیتی به چین و شرق آسیا می‌‌داند.

یکی دیگر از مسیرهای قطار احتمالی از چابهار به افغانستان است که امکان اتصال کابل را نیز فراهم می‌کند. این پروژه که عمدتاً به‌وسیله هند تأمین مالی و هدایت می‌شود، تا حدی در رقابت با طرح ابتکار کمربند چین است. با INSTC، هند در تلاش است تا مسیر زمینی را جایگزینی برای شبکه کمربند و جاده چین برای کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کند.

تسلط روزافزون چین و قدرت بازار در آسیای مرکزی، دهلی نو را به ایجاد گزینه‌های جایگزین و عمیق‌تر وادار می‌کند. توسعه شبکه های آبی، ریلی و جاده ای که در چارچوب INSTC و با ابتکار کمربند و جاده چین برنامه ریزی شده است، تقریباً مسیرهای حمل و نقل به کشورهای آسیای مرکزی را به نصف کاهش می‌دهد و ایران را به کشوری مهم تبدیل می‌کند.

ایران و ازبکستان هر دو در موقعیت‌های راهبردی مهم منطقه قرار دارند و اهداف و منافع ژئوپلیتیکی را در این زمینه دنبال می‌کنند. ازبکستان برای روابط حسن همجواری و تلاش برای تضمین ثبات و امنیت در منطقه آسیای مرکزی تلاش کرده است و با بی‌طرفی در مناقشه تهران و واشنگتن پافشاری می‌کند. همزمان دولت ازبکستان برای تقویت روابط ایران و بازیگران مهم منطقه مانند روسیه، چین، ترکیه و هند تلاش کند.

ایران در تلاش است با همکاری کشورهای همسایه و به‌وسیله پروژه‌های مشترک، تضمین کند به ایفای نقش دروازه‌ای به آسیای میانه از جمله به عنوان کریدور ترانزیتی نفت، گاز و سایر کالاها عمل خواهد کرد. روابط خوب ایران و کشورهای آسیای میانه با توجه به ادامه تحریم‌های آمریکا، برای تهران اهمیت فزاینده‌ای می‌یابد. 

با روی کار آمدن جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا و مذاکره برای بازگشت به توافق هسته‌ای، نتیجه گفت‌وگوها مشخص خواهد کرد آیا موضع سیاسی ایران بار دیگر به غرب نزدیک می‌شود یا خیر. اگر مذاکرات آینده به نتیجه دست نیابد، رویکرد شرقی ایران که پس از  خروج آمریکا از برجام تقویت شده است، می‌تواند بیشتر توسعه یابد.

بهره سخن

آنچه مسلم است اینکه ایران در هر صورت به طور فزاینده‌ای به همسایگان شرقی خود متصل می‌شود. ازبکستان به ویژه روی همکاری‌های آینده برای دسترسی به اقیانوس هند حساب باز کرده است و در حال حاضر روابط تجاری و نقاط تماس میان دو کشور در قالب‌های چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای وجود دارد.

با وجود این، بزرگترین مانع بر سر توسعه روابط اقتصادی ازبکستان و ایران همچنان تحریم‌های آمریکاست که هم اقتصاد ایران را با مشکل مواجه کرده و هم به طور غیرمستقیم پروژه‌های زیرساختی مانند چابهار را کند می‌کند. از همین روی تداوم درگیری میان تهران و واشنگتن نیز تا حدی بر مسیرهای ترانزیتی کالاهای ازبکستان تأثیر خواهد گذاشت.

بازگشت آمريکا به توافق هسته‌ای به نفع دولت تاشکند هم خواهد بود و در صورت تحقق آن، روابط اقتصادی و سیاسی ایران و ازبکستان می‌تواند به سطح جدیدی از همکاری‌ها برسد. گرچه وزارت امور خارجه آمریکا بندر چابهار را از تحریم‌ها معاف کرد، اما به‌تازگی به دلیل شیوع کرونا و راهبرد تحریم‌های آمریکا برای «فشار حداکثری»، این پروژه کندتر از برنامه‌ریزی شده توسعه یافته است. کندی برنامه‌های اقتصادی منطقه نیز مانع توسعه بیشتر اقتصاد ازبکستان می‌شود.