خط لوله ترانس خزر؛ از حمایت ناتو تا تردید ترکمنستان

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ ۱۴ دسامبر ۲۰۲۲ میلادی نخستین نشست سه جانبه سران ترکمنستان، آذربایجان و ترکیه در منطقه توریستی «آوازه» ترکمنستان در سواحل دریای خزر برگزار شد. این دیدار در راستای تلاش‌های فزاینده باکو و آنکارا برای ایجاد بسترهای همکاری چندجانبه با کشورهای دارای منابع انرژی آسیای مرکزی و دسترسی بیشتر منطقه برای کشورهای غربی برگزار شد. از این رو، دستور کار اصلی اجلاس بر سه موضوع اصلی انرژی، حمل و نقل، تجارت و روابط اقتصادی متمرکز بود.

دسترسی به منطقه کلیدی آسیای مرکزی از مسیر دریای خزر برای غرب در راستای کاهش بحران انرژی جهانی اقدام منطقی‌تری خواهد بود. علاوه بر این، این منطقه جزو جدایی ناپذیر مسیر ترانزیتی کریدور میانی است که از چین تا جنوب اروپا از مسیر قفقاز و ترکیه امتداد دارد. با وجود این، در نشست اخیر آوازه رهبران سه کشور عمدتاً روی خط لوله ترانس خزر تمرکز کردند که گاز ترکمنستان را از پروژه کریدور گازی جنوبی به اروپا می‌رساند. باید توجه کرد، ترکمنستان دارای منابع عظیم گاز طبیعی است و صادرات بیشتر گاز می‌تواند پروژه کریدور گازی جنوبی SGC  و نقش آذربایجان و ترکیه را به عنوان قطب ترانزیتی تقویت کند.

پروژه خط لوله ترانس خزر همچنان موجب نارضایتی کشورهای حاشیه خزر است. برای نمونه مسکو و تهران مخالف شدید این پروژه هستند

بلافاصله پس از این دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد تأمین گاز ترکمنستان به اروپا از مسیر ترکیه به گامی حیاتی در بخش انرژی تبدیل خواهد شد. البته هنوز در زمینه تأمین بار مالی پروژه به توافق دست نیافتند، به گونه ای که اردوغان گفت: آذربایجان و ترکمنستان باید بر سر توزیع این بار به توافق دست یابند. اگر ترکیه بخشی از این روند شود، آنکارا در هزینه‌ها مشارکت خواهد کرد، یا در صورت ورود اتحادیه اروپا در این پرونده، نمایندگان بروکسل نیز باید در زمینه مالی شرکت کنند.

 تردید ترکمن‌ها و مخالفت تهران

پروژه خط لوله ترانس خزر همچنان موجب نارضایتی کشورهای حاشیه خزر است. برای نمونه مسکو و تهران مخالف شدید این پروژه هستند، زیرا وضعیت حقوقی دریای خزر و نگرانی‌های زیست محیطی آن مبهم است. باکو و عشق آباد به دلایل ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی بر اجرای این پروژه اصرار دارند.

در راستای کاهش اختلافات میان کشورهای ساحلی دریای خزر (روسیه، ایران، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان) در سال ۲۰۱۸ کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر در شهر آکتائو قزاقستان امضا شد. با وجود این، کنوانسیون مذکور تاکنون کمک چندانی به حل و فصل اختلافات مربوط به خط لوله ترانس خزر نکرده است.

اروپا امیدوار بود در نشست اخیر آوازه گام‌های ملموسی در زمینه خط لوله ترانس خزر برداشته شود. بنا به گزارش‌ها، ساخت این پروژه ۲۴ ماه طول می‌کشد و هزینه تخمینی آن ۵ میلیارد دلار است که سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز صادر می‌شود. نشست اخیر رهبران با پنج توافقنامه همکاری پایان یافت که هیچ کدام از آنها درباره خط لوله ترانس خزر نبود. البته این نتیجه تعجب‌آور نیست، زیرا برخی اظهارات غیررسمی ادعا می‌کنند عشق آباد علاقه چندانی به اتصال خط لوله ​​از مسیر دریای خزر ندارد و بیشتر انتقال از خارج دریا مانند سوآپ با ایران را دنبال می‌کند.

اختلاف بر سر گاز ترکمنستان به این معناست که اروپا خواهان گاز اضافی در اسرع وقت به دلیل اتمام ذخایر است، اما ترکمنستان چشم به مشارکت همه‌جانبه و منافع اقتصادی بیشتر دارد. از همین روی، مقام های ترکمنستان موافق اتصال نسخه ساده ترانس خزر نیستند. بنابراین گرچه روند همکاری سه جانبه احتمالاً در سال‌های آینده گسترش می یابد، اما بعید است به زودی تأثیر قابل توجهی بر پروژه خط لوله ترانس خزر داشته باشد.

بازی ناتو با کارت انرژی خزر

یکی از برنامه‌های ناتو برای تضعیف روسیه تقویت کشورهای همسایه آن مانند گرجستان و جمهوری آذربایجان است و به همین دلیل تقویت روابط دوجانبه در دستور کار ناتو قرار دارد. آذربایجان نیز تلاش می‌کند سریع مناقشه قره باغ کوهستانی را حل و فصل کند تا به عضو قابل قبول برای ناتو تبدیل شود. برخی از کارشناسان پیش بینی می‌کنند احتمالاً آذربایجان به عنوان عضو بعدی ناتو مطرح شود.

گسترش ناتو صرفاً به خاطر به دلیل نظامی ‌گری نیست، بلکه مطمئناً در رقابت قدرت‌های بزرگ استقرار موشک‌های آمریکایی در اطراف روسیه امتیاز بزرگی به شمار می‌رود؛ هرچند هدف راهبردی ویژه وجود دارد و آن جایگزینی منابع انرژی روسیه و ایران با مسیر از جنوب است. به همین دلیل منابع نفت و گاز خزر مدت‌هاست در کانون توجهات غرب قرار دارد.

خط لوله گاز ترانس خزر گاز طبیعی ترکمنستان (احتمالاً در بلندمدت قزاقستان) از مسیر آذربایجان به ترکیه و از آنجا به شبکه‌های خط لوله موجود به اروپای مرکزی می پیوندد. با پیش بینی عرضه سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز، این خط لوله می‌تواند جایگزین پروژه نورد استریم-۲ (۵۵ میلیارد متر مکعب) شود.

یکی از برنامه‌های ناتو برای تضعیف روسیه تقویت کشورهای همسایه آن مانند گرجستان و جمهوری آذربایجان است و به همین دلیل تقویت روابط دوجانبه در دستور کار ناتو قرار دارد

واشنگتن و متحدان فراآتلانتیک در اروپا مطمئناً از تکمیل خط لوله گاز ترانس خزر به عنوان ابزاری برای تضعیف اهمیت ژئواکونومیکی روسیه به عنوان تأمین کننده گاز اروپا استقبال می کنند، بنابراین برای تضمین امنیت و همسویی سیاسی این مسیر جایگزین، ناتو به دنبال تحکیم روابط خود با کشورهای کلیدی این خط لوله یعنی آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان است. بنابراین می‌توان از دلایل حمایت غرب از آذربایجان در مناقشه قره باغ رمزگشایی کرد.

 اما آنچه ترکیه از این موضوع به دست می‌آورد، افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی در قفقاز و فراتر از آن به عنوان مفصل پیوندی میان اروپا و آسیاست. آنکارا هم اکنون از چنین موقعیتی در رابطه با اتصال گاز روسیه به اروپا از مسیر کریدور ترک استریم برخوردار است، اما برای اردوغان، ضربه زدن به نورد استریم-۲ روسیه به معنای سود بیشتر آنکارا از افزایش ظرفیت کل کریدور انرژی جنوبی است.