ارمنستان در دوراهی مسکو و غرب

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ پس از حمله یک روزه جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار آرتساخ در اواسط سپتامبر، دولت خودمختار تصمیم دردناکی برای انحلال گرفت. در این نبرد حتی ایروان درخواست کمک آنها را به دلیل احتمال وقوع جنگ همه‌جانبه رد کرد. حمله باکو پس از محاصره ای ۹ ماهه انجام شد که در آن تأمین کالاهای اساسی محدود و به نوعی مردم محلی خسته شده بودند.

در حال حاضر تقریباً کل جمعیت ۱۲۰ هزار نفری آرتساخ قره باغ کوهستانی را ترک کرده‌اند که ایروان این مهاجرت را «پاکسازی قومی» باکو می‌خواند و مشخص نیست آیا آذربایجان اجازه بازگشت ارامنه قره باغ و زندگی امن را در منطقه خواهد داد یا خیر؟

در واقع مهاجرت جمعی ارامنه قره باغ پایانی غم‌انگیز برایشان رقم زد که از سال ۲۰۲۰ و جنگ ۴۴ روزه آغاز شده بود. این نبرد به تصرف آرتساخ و جدایی آن از ارمنستان منجر شد. بیش از 3 هزار و 800 ارمنی و 2 هزار و 900 آذربایجانی در این نبرد کشته شدند.

روسیه در پاسخ به انتقادها اعلام کرد، نخست وزیر ارمنستان در دیدار با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در اکتبر گذشته در پراگ جمهوری چک، قره باغ کوهستانی را بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته بود

نوع ارتباط ایروان با مسکو

اوهان، شهروند کانادایی-ارمنی که تعطیلات را در یونان سپری می‌کرد، از بی توجهی جهانیان به وضعیت اسفبار ارامنه قره باغ ابراز ناامیدی کرد. وی می‌گوید: در قرن بیست و یکم قتل عام دیگری علیه ارامنه اتفاق می‌افتد و تمام جهان ازجمله اتحادیه اروپا درباره این وضعیت سکوت کرده‌اند و هیچ کس اهمیتی نمی‌دهد. غرب و شرق به ما کمک نمی‌کنند، از سیاست جهانی بسیار ناامید هستیم. فقط خدا می‌تواند به ما کمک کند.

به تازگی نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان روسیه را مسئول اتفاقات ارامنه قره باغ کوهستانی دانست. پس از جنگ ۲۰۲۰، روسیه ۲ هزار نیروی حافظ صلح را با وظیفه حفاظت از جمعیت ارمنی در منطقه مستقر کرد. با وجود این، در حمله اخیر آذربایجان، آنها کمک محدودی برای پناه دادن ارامنه در پایگاه ها و کمک به تخلیه منطقه کردند.

روسیه در پاسخ به انتقادها اعلام کرد، نخست وزیر ارمنستان در دیدار با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در اکتبر گذشته در پراگ جمهوری چک، قره باغ کوهستانی را بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته بود. به همین دلیل، بر مبنای استدلال مسکو به رسمیت شناختن پاشینیان توانایی آنها را برای مداخله محدود می‌کند. این در حالی است که به گفته تیگران مکرتچیان سفیر ارمنستان در یونان، قبرس و آلبانی، روسیه بر مبنای بیانیه آتش‌بس ۲۰۲۰ متعهد شده است امنیت مردم قره باغ را تضمین کند.

وی همچنین گفت: موضوع این نیست آیا قره باغ کوهستانی بخشی از آذربایجان است یا خیر، بلکه موضوع مهم امنیت ارامنه قره باغ و وضعیت آنهاست. به رسمیت شناختن یا نشناختن ارمنستان کاملاً بی‌ربط است.

انفعال سازمان پیمان امنیت جمعی

همچنین پاشینیان از سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، ائتلاف امنیتی به ریاست روسیه با عضویت ارمنستان در آن انتقاد کرد. با وجود داشتن بند دفاع جمعی مشابه ناتو در  CSTO، در جریان حمله آذربایجان فعال نشد. مکرتچیان هرچند احتمال خروج ارمنستان را از سازمان پیمان امنیت جمعی رد نکرد، اما تصریح کرد این موضوع همچنان در سطح دولتی اتفاق نیفتاده، اما به طور گسترده در جامعه ارمنی مطرح است.

وی افزود: اکنون نمی‌توانم درباره تجدید نظر عضویت ارمنستان توضیح بیشتری بدهم، اما اگر در آینده این تصمیم گرفته شود، تعجب نخواهیم کرد. این به آن معنا نیست ارمنستان به ائتلاف امنیتی دیگری ملحق خواهد شد.

انحراف به غرب

به تازگی ارمنستان تلاش‌هایی در راستای نزدیکی به غرب انجام داده است. این کشور در ماه سپتامبر تمرینات نظامی مشترکی را با ایالات متحده انجام داد و با افزایش همکاری نظامی با فرانسه موافقت کرد. مهم‌تر از همه اینکه ایروان اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی رم را تصویب کرد که حکم بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را صادر کرده است. این تصمیم با محکومیت شدید مسکو مواجه شد و اعلام کرد، پیامدهای منفی برای روابط دوجانبه خواهد داشت.

مکرتچیان گفت، تصویب اساسنامه رم موجب ناراحتی مسکو شده است؛ هرچند همکاری ارمنستان با غرب علیه مسکو نیست و ایروان نمی‌خواهد در اختلافات ژئوپلیتیکی میان روسیه و غرب بازی کند، بلکه راهبرد ارمنستان در راستای استقلال و وابسته نبودن به کشور دیگر است.

به تازگی ارمنستان تلاش‌هایی در راستای نزدیکی به غرب انجام داده است. این کشور در ماه سپتامبر تمرینات نظامی مشترکی را با ایالات متحده انجام داد و با افزایش همکاری نظامی با فرانسه موافقت کرد

در مقابل، هرچند ایروان گام‌هایی در راستای همکاری نزدیک‌تر با غرب برداشته است، اما کشورهای غربی در قبال موضوع قره‌باغ کوهستانی رویکرد محتاطانه اتخاذ کرده اند تا از ناراحتی باکو جلوگیری کنند. البته مقام های باکو هیچ انتقادی نسبت به بیانیه اخیر پاشینیان، امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه، اولاف شولتز صدراعظم آلمان و شارل میشل رئیس شورای اتحادیه اروپا نکردند. در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از جنگ اوکراین، باکو به عنوان یکی از تأمین‌کنندگان گاز اتحادیه اروپا مطرح شده است، به طوری که در ژوئیه سال جاری دو طرف توافقنامه گاز جدیدی با هدف دو برابر کردن صادرات گاز طبیعی تا سال ۲۰۲۷ منعقد کردند.

در حال حاضر احساس ناامیدی فزاینده‌ای در ارمنستان وجود دارد که دلیل آن تمایل نداشتن غرب به اعمال تحریم علیه باکو به دنبال «پاکسازی قومی» ارامنه قره باغ است. به گفته مکرتچیان، تحریم‌ها نخستین اولویت است، از همین روی از اتحادیه اروپا و ایالات متحده خواست موضع مطمئنانه‌تری اتخاذ و آذربایجان را تحریم کنند.

وی گفت: در کمتر از یک هفته ۱۰۰ هزار نفر مهاجرت کردند، اما هیچ کس به طور جدی در مورد تحریم آذربایجان صحبت نمی‌کند. باکو جنایت جنگی مرتکب شده، پاکسازی قومی کرده و این رویکرد شکست برای نظم بین المللی است. قراردادهای گازی یا نفتی نباید اتحادیه اروپا را از اعمال تحریم‌ها بازدارد. این احمقانه است بگوییم اگر تحریم‌ها را اعمال کنند، آذری‌ها به قرارداد گازی پایان می‌دهند، زیرا بزرگترین منفعت این قراردادها برای آذربایجان است.

علاوه بر این، مکرتچیان تأکید کرد، ارمنستان کشوری اروپایی است، هرچند عضویت در اتحادیه اروپا همچنان هدف سیاسی رسمی ایروان نیست.

غرب می‌تواند متحد ایروان باشد؟

برای اینکه ارمنستان به هدف خود در راستای وابسته نبودن برسد، باید صلح و روابط عادی با آذربایجان برقرار شود. یعنی در حال حاضر ایروان روی طنابی نازک گام برمی‌دارد و هیچ تضمینی وجود ندارد این اتفاق در آینده نزدیک رخ دهد. اگر باکو اجازه بازگشت ارامنه اخراج شده به قره باغ کوهستانی را ندهد یا تمامیت ارضی ارمنستان را تهدید کند، احتمالاً تنش میان دو طرف دوباره شعله‌ور شود. این موضوع ایروان را وادار می‌کند بار دیگر به دنبال کمک گرفتن از مسکو باشد که با توجه به روابط سرد دو کشور احتمالاً هزینه بالایی خواهد داشت.

در سال‌های اخیر روسیه از مناقشه قره باغ کوهستانی به عنوان ابزاری برای اعمال کنترل بر ارمنستان و آذربایجان استفاده و حتی برای برقراری موازنه، اقدام به فروش سلاح به هر دو کشور کرده است. مقام های روسیه آشکارا این راهبرد را پذیرفته‌اند.

در حال حاضر ایروان نمی‌تواند روی غرب برای ایفای نقش تعیین کننده در صورت درگیری جدید با باکو حساب کند، زیرا هیچ کشور عضو ناتو به جز ترکیه حضور نظامی دائمی در قفقاز ندارد. علاوه بر این، وابستگی اروپا به گاز آذربایجان، به ویژه در بحبوحه جنگ اوکراین، تصور تحریم‌های اتحادیه اروپا یا ایالات متحده علیه آذربایجان را در کوتاه مدت دشوار می‌کند.

هرچند به نظر می‌آید مسکو بخشی از نفوذ خود بر باکو و ایروان را از دست داده است، اما همچنان با ۲ هزار نیروی حافظ صلح در قره باغ کوهستانی و حدود ۱۰ هزار سرباز در پایگاه‌های مختلف ارمنستان، حضور نظامی قابل توجهی در منطقه دارد.

تلاش برای صلحی دشوار

درباره امکان برقراری صلح پایدار نشانه‌های اولیه دلگرم‌کننده نیست. به تازگی علی‌اف در نشست اتحادیه اروپا با حضور پاشینیان شرکت نکرد که با هدف عادی سازی روابط برگزار شده بود. علی‌اف همچنین از فرانسه به دلیل برنامه ریزی برای فروش تسلیحات به ارمنستان انتقاد کرد که بنابر ادعای وی می‌تواند به درگیری جدید منجر شود. در عین حال، وی و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه بارها خواستار ایجاد کریدور زنگزور در داخل خاک ارمنستان شده‌اند که به عنوان خط قرمز ایروان است.

علاوه بر این، همچنان موضوعات حل نشده بسیاری میان دو کشور بر سر قره باغ کوهستانی وجود دارد. در این باره نیز مکرتچیان گفت: موضوعات زیادی وجود دارد که باید حل و فصل شوند. این موارد شامل حق پناهندگان ارمنی برای بازگشت به قره باغ کوهستانی، حقوق مالکیت آنها و همچنین بررسی جنایت های جنگی احتمالی علیه آنهاست.