باکو و ایروان در آستانه حل مناقشه قره‌باغ قرار دارند؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ قره باغ کوهستانی، منطقه مورد مناقشه واقع در قفقاز جنوبی میان دریای سیاه و دریای خزر بیش از سه دهه گذشته محل اختلاف میان جمهوری‌های شوروی سابق، ارمنستان و آذربایجان بوده است. این منطقه از منظر بین المللی بخشی از جمهوری آذربایجان شناخته می‌شد، اما اکثریت جمعیت آن ارمنی-مسیحی هستند.

با وجود اینکه قره باغ از نظر جغرافیایی در آذربایجان واقع شده است، اما قانونگذار این منطقه در سال ۱۹۸۸ قصد خود را برای پیوستن به جمهوری ارمنستان اعلام کرد

مرور رویدادها

«گروه مینسک» در سال ۱۹۹۲ زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) برای برقراری صلح و یافتن راه حلی برای مناقشه قره باغ ایجاد شد. ریاست مشترک آن برعهده سه کشور فرانسه، فدراسیون روسیه و ایالات متحده بوده است و مذاکرات و گفت و گوهای صلح را میان کشورهای درگیر سازماندهی می‌کنند.

در گذشته گروه مینسک توانست با میانجی گری موفق آتش بس برقرار کند، اما در یافتن راه حل دائمی برای مناقشه ارضی عملکرد نتیجه بخش نداشت. در سال ۱۹۲۳ اتحاد جماهیر شوروی منطقه خودمختار قره باغ کوهستانی را در جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان تأسیس کرد. در آن زمان حدود ۹۵ درصد جمعیت این منطقه ارمنی بود.

با وجود اینکه قره باغ از نظر جغرافیایی در آذربایجان واقع شده است، اما قانونگذار این منطقه در سال ۱۹۸۸ قصد خود را برای پیوستن به جمهوری ارمنستان اعلام کرد. با انحلال شوروی در سال ۱۹۹۱ و استقلال ارمنستان و آذربایجان، قره باغ کوهستانی نیز به طور رسمی اعلام استقلال کرد. این موضوع به آغاز جنگ میان ارمنستان و آذربایجان منجر شد.

پس از نزدیک به 30 هزار جان باخته، در سال ۱۹۹۳ ارمنستان کنترل قره باغ را به دست گرفت. همچنین نظامیان قره باغ ۲۰ درصد مساحت جغرافیایی آذربایجان را تصاحب کردند. در سال ۱۹۹۴ با میانجیگری روسیه، پروتکل بیشکک امضا شد. بنابراین، قره باغ کوهستانی عملاً مستقل باقی ماند و دولت خودخوانده در استپاناکرت، روابط نزدیک اقتصادی، سیاسی و نظامی با ارمنستان برقرار کرد.

طبق معاهده مادرید در سال ۲۰۰۷ پیشنهاد شد کنترل هفت ناحیه در ازای ایجاد کریدور ارتباطی قره باغ با ارمنستان به آذربایجان داده شود تا فرصتی برای بازگشت پناهجویان و ایجاد صلح باشد؛ اما این پیشنهاد از سوی ایروان رد شد. در سال ۲۰۱۶ درگیری مسلحانه میان ارمنستان و آذربایجان پس از چهار روز با آتش بس پایان یافت؛ اما به دلیل شکست مذاکرات، تنش‌ها همچنان بالا بود و هر دو، طرف مقابل را به نقض آتش بس متهم کردند. 

جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ آغاز و مجموعه‌ای از حملات به بیش از 7 هزار کشته منجر شد. درنهایت روسیه با موفقیت آن را میانجی‌گری و آذربایجان توانست دوباره مناطق از دست رفته خود را دست بگیرد.

در سال ۲۰۲۲ فعالان آذری در اعتراض به استخراج معدن در قره باغ و تخریب محیط زیست ناشی از آن، کریدور لاچین را مسدود کردند. البته طبق گزارش‌ها، معترضان از حمایت دولتی برخوردار بودند. در آوریل سال جاری دولت آذربایجان ایست بازرسی برای جلوگیری از ارسال محموله‌های نظامی از ارمنستان به قره باغ کوهستانی افتتاح و در نتیجه منطقه را از ارمنستان جدا کرد.

کنترل باکو بر قره باغ

حتی پس از آتش بس ۲۰۲۰، آذربایجان به تلاش‌های خود برای بازپس گیری و افزایش کنترل منطقه قره باغ کوهستانی ادامه داد و ترکیه، متحد اصلی باکو از تلاش‌های آن حمایت کرد. این اقدام در حالی انجام شد که روسیه، متحد ارمنستان و حافظ صلح منطقه درگیر مناقشه اوکراین بود و باعث شد ارمنستان در برابر حمله آذری‌ها آسیب پذیر شود.

در سال ۲۰۲۲ فعالان آذری در اعتراض به استخراج معدن در قره باغ و تخریب محیط زیست ناشی از آن، کریدور لاچین را مسدود کردند. البته طبق گزارش‌ها، معترضان از حمایت دولتی برخوردار بودند

در سپتامبر نیروهای آذری به بهانه عملیات ضد تروریستی به مواضع ارامنه در قره باغ کوهستانی حمله کردند. آنها از نیروهای جدایی طلب در قره باغ کوهستانی خواستند تسلیم شوند و به این ترتیب کنترل کامل منطقه را دوباره به دست آوردند. به گفته معاون نخست وزیر ارمنستان، تا ۲۶ سپتامبر حدود ۱۹ هزار آواره از قره باغ کوهستانی وارد ارمنستان شدند. بقیه که همچنان در منطقه محصور حضور داشتند، با تهدید پاکسازی قومی مواجه شدند.

درنهایت پنجم اکتبر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نسبت به احتمال حمله و تهاجم آذربایجان به ارمنستان هشدار داد. علاوه بر این، به دولت جدایی طلب در قره باغ یا جمهوری آرتساخ دستور داده شد تمام نهادهای دولتی را تا پایان سال منحل کنند. در همین راستا، رئیس منطقه آرتساخ دستور انحلال این جمهوری خودمختار را از تاریخ اول ژانویه ۲۰۲۴  اعلام کرد.

معاهده صلح بدون میانجی

هشتم دسامبر پس از سه ماه درگیری ارمنستان و آذربایجان بر سر عادی سازی روابط دیپلماتیک و تبادل اسیران جنگی توافق و رهبران دو طرف در بیانیه مشترکی اعلام کردند، امیدوارند بالاخره ثبات پایدار در منطقه ایجاد و تا پایان سال معاهده صلح امضا شود.

در راستای بازسازی اعتماد میان دو کشور، ارمنستان از نامزدی خود برای میزبانی کنفرانس 29 COP کنار کشید و از پیشنهاد آذربایجان برای میزبانی باکو حمایت کرد. در مقابل، آذربایجان از نامزدی ارمنستان برای عضویت در دفتر COP گروه اروپای شرقی پشتیبانی می‌کند.

در اتفاقی شگفت انگیز توافق اخیر برای برقراری صلح و ثبات میان دو کشور بدون دخالت طرف ثالث یا میانجی گری انجام شد. با وجود گمانه‌زنی‌ها مبنی بر دخالت ایالات متحده در میانجی گری‌های پشت پرده، سیاست‌ قدرت‌های بزرگ به دلیل تمرکز بر بحران اوکراین و جنگ اسرائیل و حماس مشاهده نشد.

این رویکرد باکو و ایروان صرفاً نشانه‌ای از کاهش اهمیت قدرت‌های غربی در امور ژئوپلیتیکی معاصر است. همچنین ناتوانی سازمان‌های بین المللی در ایجاد راه حل‌های مشخص برای درگیری‌های منطقه‌ای را آشکار می‌کند. هرچند این اقدامات گامی در مسیر درست است، اما تحقق کامل معاهدات صلح و اجرای آنها آزمونی واقعی خواهد بود.

طرح ارتباطی ایروان

در اکتبر دولت ارمنستان از طرح «چهار راه صلح» رونمایی کرد که  در راستای ایجاد ارتباط میان ارمنستان و همسایگانش یعنی ایران، گرجستان، ترکیه، روسیه و به ویژه آذربایجان است. با توجه به گسترش محدود زیرساختی و اتصال منطقه‌ای در منطقه قفقاز جنوبی، این طرح به شدت مورد استقبال سایر ذی نفعان قرار گرفت.

صلح میان ارمنستان و آذربایجان به ابتکارات اقتصادی مشابه با اجماع میان کشورهای منطقه منجر خواهد شد که تاکنون یکجانبه به وسیله برخی کشورها انجام شده بود. برای نمونه، کریدور پیشنهاد شده زنگزور به وسیله آذربایجان که آن را از مسیر جنوب ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل می‌کند، فاقد توافق سیاسی با ایروان است.

از منظر ژئوپلیتیکی و راهبردی نیز تلاش‌های صلح با انتقاد شدید ارمنستان، متحد قدیمی منطقه‌ای روسیه همراه شد، زیرا ناتوانی سازمان پیمان امنیت جمعی در دفاع از ارمنستان را برابر حمله باکو تأیید کرد.

نتیجه‌گیری

با وجود حرکت به سمت صلح در منطقه، نمی‌توان هزاران قساوت و کشتار مدفون شده را نادیده گرفت. اگر کشورهای درگیر موفق به مذاکره و امضای توافقنامه صلح شوند، احترام متقابل به حاکمیت داشته باشند، در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند، قوانین بشردوستانه بین‌المللی را رعایت، فرصت‌ مهاجرت و بازگشت آواره‌ها را فراهم و روابط دوجانبه ایجاد کنند، صلح میان ارمنستان و آذربایجان را می‌توان الگوی صلح و ثبات در درگیری‌های میان دولتی بیان کرد. البته در حال حاضر راه زیادی برای دستیابی به صلح میان دو کشور باقی مانده است.