افزایش محبوبیت گروه‌های اسلام‌گرا در فلسطین

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در خاورمیانه سه کشور ایران، ترکیه و عربستان برای هژمونی منطقه‌ای با یکدیگر رقابت می‌کنند. در این میان، هر سه کشور با درجات مختلف با اسرائیل دشمنی دارند؛ اما کشورهای عربستان و ترکیه مایل به حفظ وضعیت موجود زیر نظر آمریکا هستند و ایران مسیر قاطعانه ضد غربی را با تکیه بر شبکه گسترده خود در منطقه دنبال می‌کند.

محور مقاومت به پرچمداری ایران

ایران موفق شده‌ است شبه‌نظامیان اسلامی منطقه را حول محور مقاومت علیه اسرائیل و ایالات متحده گرد هم آورد. این گروه‌ها شامل نیروهای حشدالشعبی عراق، حزب الله لبنان و همچنین حوثی‌های یمن هستند که از قلمرو خود به اسرائیل و کشتی‌های آن در دریای سرخ موشک پرتاب می‌کنند.

در دوران قدرت گیری دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا، واشنگتن موفق شد بحرین، مراکش، سودان و امارات متحده عربی را برای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل بر مبنای تعهدات اقتصادی و امنیتی توافقنامه ابراهیم متقاعد کند

اختلافات مذهبی که در جنگ‌های عراق و سوریه نقش مهمی ایفا کرد، در سال‌های اخیر رنگ باخته است. ۲۳ نوامبر 2023 حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به بیروت رفت تا نه تنها با سیدحسن نصرالله دبیرکل حزب‌الله، بلکه با نمایندگان سازمان‌ حماس و جهاد اسلامی فلسطین دیدار کند.

در جهان اسلام و جمعیت پراکنده خاورمیانه در غرب، نفرت از اسرائیل و ایالات متحده در حال افزایش و به لحاظ سیاسی و فرهنگی در جوامعی تثبیت شده که عمدتاً غربی هستند. اگر کسی ۵۰ سال پیش به ایران، ترکیه یا کشورهای ناسیونالیست عرب مانند سوریه، مصر یا عراق سفر کرده باشد، به ندرت با زنان محجبه مواجه می‌شد، اما اکنون حجاب در همه کشورها وجود دارند. همچنین از آسیا گرفته تا خاورمیانه و آفریقا، دولت‌ها هنگام ابراز تمایل به سازش با اسرائیل و ایالات متحده، زیر فشار مردم خود قرار می‌گیرند.

آرامش فریبنده در خاورمیانه

یک هفته قبل از حمله حماس به اسرائیل در هفتم اکتبر 2023، جیک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا گفته بود، خاورمیانه امروز آرام‌تر از دو دهه اخیر، اما چالش‌هایی مانند برنامه هسته‌ای ایران، تنش میان اسرائیل و فلسطین هنوز پابرجاست. وی افزود: زمانی که من برای بحران و درگیری در خاورمیانه صرف می‌کنم، نسبت به پیشینیانم در دوره ۱۱ سپتامبر بسیار کاهش یافته است.

از دیدگاه دولت جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده، این آرامش پس از ۴۰ سال خشونت موجه به نظر می‌آمد. جنگ یوم کیپور در سال ۱۹۷۳ روی داد و در سال ۱۹۷۹ مصر به عنوان نخستین کشور عربی با میانجیگری آمریکا، اسرائیل را به رسمیت شناخت و سپس اردن در سال ۱۹۹۴ تصمیم به چنین اقدامی گرفت. در ادامه هر دو کشور حمایت نظامی گسترده‌ای از ایالات متحده دریافت کردند.

همچنین در دوران قدرت گیری دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا، واشنگتن موفق شد بحرین، مراکش، سودان و امارات متحده عربی را برای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل بر مبنای تعهدات اقتصادی و امنیتی توافقنامه ابراهیم متقاعد کند. در همین راستا اسرائیل و عربستان نیز زیر نظر آمریکا برای عادی سازی روابط خود مذاکره کردند.

بسیاری از کارشناسان به ایجاد نظم امنیتی جدید در خاورمیانه امیدوار بودند تا در چارچوب آن مناقشه فلسطین را با راه حل دو دولتی حل کنند، زیرا اتحاد میان کشورهای عربی به سرکردگی عربستان می‌تواند ایران را مهار کند و به ایالات متحده اجازه دهد به تدریج از منطقه خارج شود؛ اما چنین تغییراتی با رویدادهای هفتم اکتبر تقریباً غیرممکن شده است.

پیش تر روابط اسرائیل و ترکیه رو به بهبود بود. سفر اسحاق هرتزوگ، رئیس اسرائیل به ترکیه در مارس ۲۰۲۲ روند عادی سازی روابط را کلید زد. اسرائیل امیدوار بود بتواند گاز خود را از مسیر خطوط لوله ترکیه به اروپا منتقل کند که البته درآمد بالایی را نصیب ترکیه و اقتصاد ضعیف آن می‌کند.

جمهوری آذربایجان در درگیری با ارمنستان توانست بر حمایت هر دو کشور تکیه کند، به طوری که حدود ۷۰ درصد تسلیحات ارتش آذربایجان از اسرائیل تأمین می‌شود. به همین دلیل ترکیه و اسرائیل منافع مشترکی در قفقاز دارند. آنکارا با تهران رقابت ‌می‌کند و اسرائیل به دنبال افزایش فشارها به ایران از مسیر مرزهای شمالی است.

در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل برای نخستین بار ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دیدار کرد و در مورد همکاری‌های گسترده در بخش‌های انرژی و فناوری به توافق دست یافتند، اما با حمله حماس و سپس آغاز مداخله نظامی اسرائیل در غزه این روند پایان یافت.

خوش‌بینی نادرست واشنگتن

پس از هفتم اکتبر سالیوان ناگزیر به عقب نشینی شد و تأکید کرد، دولت بایدن هیچ گاه تهدیدات علیه اسرائیل را نادیده نمی‌گیرد. در واقع سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما و بایدن بر پایه ارزیابی خوش‌بینانه‌ای مبتنی بود. واشنگتن که امیدوار بود از خاورمیانه خارج و تمرکز خود را معطوف آسیا و اقیانوسیه کند، قربانی افکار واهی خود شد، اما نمی‌تواند به دلخواه از مشکلات مناطق دیگر غافل شود.

در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد نخست وزیر اسرائیل برای نخستین بار ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ با رئیس جمهور ترکیه دیدار کرد و در مورد همکاری‌های گسترده در بخش‌های انرژی و فناوری به توافق دست یافتند

حتی پس از الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه به وسیله ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در سال ۲۰۱۴، باراک اوباما همچنان مسکو را قدرت بزرگ منطقه‌ای توصیف کرد که تهدید جدی ژئوپلیتیکی ایجاد نمی‌کند، اما عملیات نظامی روسیه در فوریه ۲۰۲۲ واشنگتن را وادار به افزایش تعامل با اروپا کرد. بایدن نیز رفتار مشابهی با جمهوری اسلامی ایران داشته است و هدفش ادغام حکومت اسلامی-انقلابی ایران در نظم جدید منطقه و در همین راستا به دنبال احیای توافق هسته‌ای با تهران بود.

افزایش حمایت از محور مقاومت

به دنبال جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸، حدود ۷۰۰ هزار فلسطینی آواره شدند. تقریباً همین تعداد یهودی به دلیل آزار و خشونت کشورهای عربی را ترک کردند که این موضوع به تغییر جمعیتی بزرگ در خاورمیانه منجر شد.

آژانس امدادرسانی و کاریابی آوارگان فلسطینی در خاور نزدیک (آنروا) نوادگان افرادی که محل سکونتشان در دوره اول ژوئن ۱۹۴۶ تا ۱۵ می ۱۹۴۸ فلسطین بود، پناهنده تعریف می‌کند. طبق این تعریف، حدود ۵.۹ میلیون نفر واجد شرایط دریافت کمک هستند و سازمان ملل متحد به هیچ گروه پناهنده دیگری چنین کمک‌های گسترده‌ای اعطا نکرده است.

آنروا از ۱.۵ میلیون فلسطینی در کمپ‌های آوارگان مراقبت می‌کند. دهه‌ها وابستگی به کمک‌های بین‌المللی و فقدان چشم‌انداز آینده نفرت از اسرائیل را گسترش داده است.

همان گونه که جوامع عربی به تدریج اسلامگرا‌تر شده اند، سازمان‌های فلسطینی نیز همین خط سیر را پیموده ‌اند. به همین دلیل ملی‌گرایان و مارکسیست‌های عرب اهمیت خود را از دست داده‌اند. سازمان ملی‌گرای فتح که ژوئن ۲۰۰۷ به وسیله حماس در نوار غزه از قدرت کنار رفت، احتمالاً کنترل تشکیلات خودگردان فلسطین را در کرانه باختری از دست بدهد. حمله هفتم اکتبر و سپس جنگ غزه اعتبار اسلام‌گرایان را میان فلسطینیان تقویت کرده است.

طبق نظرسنجی از فلسطینیان کرانه باختری و نوار غزه در بازه زمانی میان ۳۱ اکتبر تا هفتم نوامبر ۲۰۲۳، بیشترین محبوبیت برای گروه‌های اسلام‌گرا بود؛ به طوری که گردان‌های عزالدین قسام ۸۹ درصد، جهاد اسلامی ۸۴ درصد، گردان‌های الاقصی ۸۰ درصد و حماس ۷۶ درصد مقبولیت داشتند و تنها ۱۰ درصد پاسخ دهندگان تشکیلات خودگردان فلسطین را قبول دارند. همچنین ۹۸ درصد پاسخ دهندگان اعلام کردند هرگز اقدامات اسرائیل را فراموش نخواهند کرد و نمی‌بخشند.

در مجموع، حماس عمیقاً با جامعه فلسطین درهم تنیده است. در غزه، مرزهای میان جمعیت غیرنظامی و گروه‌های مسلح مبهم است. حماس در میان مردم جایگاه خاصی دارد که همه این موارد بدون مشارکت فعال اقشار وسیع مردم یا دست کم همدستی آنها به سختی قابل تصور است.