توسعه پایدار روابط ایران و آفریقا

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ به باور کارشناسان، سیاست صبر راهبردی به ایران اجازه داد روابط خوبی با بسیاری از کشورهای آفریقایی در زمینه‌های مختلف، به ویژه در سطوح دیپلماتیک و اقتصادی ایجاد کند.

توسعه روابط در دولت سیزدهم

تهران ششم آوریل میزبان دومین همایش بین‌المللی ایران و آفریقا بود. آیت الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران در ابتدای سخنرانی خود در مجمع پیام‌های محکمی در زمینه روابط ایران و آفریقا ارسال و تأکید کرد، مجمع نمادی از گام اولیه در راستای تقویت روابط است.

به باور رئیس جمهور فقید ایران، تمهید زیرساخت‌های لازم از زمینه‌های ضروری برای گسترش روابط و همکاری‌های دوجانبه است

وی افزود: تفاوت معناداری در نگاه جمهوری اسلامی ایران و کشورهای غربی به قاره آفریقا وجود دارد. ایران به دنبال همکاری با کشورهای آفریقایی برای پیشرفت این کشورهاست، اما کشورهای غربی به گواهی تاریخ صرفاً به دنبال چپاول منابع و ثروت‌های کشورهای آفریقایی بوده اند و هستند.

بخش قابل توجهی از سخنان رئیس جمهور فقید ایران مربوط به اقتصاد بود و با تأکید بر ضرورت شناخت دقیق ظرفیت‌ها و استعدادهای موجود در کشورهای آفریقایی، وجود معادن و منابع گسترده در این کشورها عنوان کرد: در کشورهای آفریقایی قابلیت‌های بسیاری وجود دارد و در مقابل، ایران فناوری لازم را برای بهره برداری و فرآوری معادن دارد. متخصصان ایرانی توانایی ساخت پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های پیشرفته دارند که قابلیت مهمی برای گسترش همکاری‌های دوجانبه است.

به باور رئیس جمهور فقید ایران، تمهید زیرساخت‌های لازم برای گسترش روابط ازجمله توسعه و تقویت خطوط کشیرانی، خطوط هوایی و رفع مشکلات نقل و انتقالات مالی و پولی از زمینه‌های ضروری برای گسترش روابط و همکاری‌های دوجانبه است.

این مجمع پس از سفر آیت الله رئیسی به آفریقا که شامل کنیا، اوگاندا و زیمبابوه در ژوئیه بود، به عنوان بخشی از تلاش تهران برای تقویت روابط با قاره آفریقا به شمار می‌رود.

دلایل و ابزارها

دلایل متعددی پشت پرده حرکت ایران به سمت آفریقا نهفته که مهم ترین آنها تمایل این کشور برای جبران آسیب‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌های اعمال شده به وسیله ایالات متحده و متحدانش به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای است. با وجود برقراری روابط تجاری ایران با بسیاری از کشورهای آفریقایی، روابط هنوز به سطحی نرسیده است که بتواند زیان‌های اقتصادی ایران را پوشش دهد.

یکی دیگر از دلایل ابتکار و علاقه ایران به آفریقا، جلب حمایت و رأی کشورهای آفریقایی در سازمان‌های بین المللی مانند سازمان ملل متحد است. در این راستا، ایران به دنبال روابطی فراتر از تعاملات دولتی صرف با آفریقا و هدف آن نمایش واقعی همدردی و علاقه مردم آفریقا نسبت به ایران است.

ایران برای پیشبرد نفوذ خود در آفریقا از دو راهکار گفتمان ضد آمریکایی و برنامه‌های ایدئولوژیک بهره می‌گیرد. البته در واکاوی روند تاریخی روابط، تهران در دوران پیش از انقلاب اسلامی از قدرت نرم استفاده می‌کرد.

یکی دیگر از دلایل ابتکار و علاقه ایران به آفریقا، جلب حمایت و رأی کشورهای آفریقایی در سازمان‌های بین المللی مانند سازمان ملل متحد است

ایران برای توسعه روابط اقتصادی و سیاسی خوب با کشورهای آفریقایی تلاش می‌کند و به دنبال حضور پررنگ به وسیله ابزارهای قدرت نرم ازجمله آموزش، کمک های مالی و مذهب است تا شکلی از روابط پایدارتر و تاثیرگذار را تضمین کند. در این زمینه، ایران تقریباً در مساجد، مدارس، سازمان‌های امدادی و دفاتر دانشگاهی تمام کشورهای آفریقا فعالیت دارد.

دانشگاه بین المللی جامعه المصطفی دوره‌های آموزش زبان فارسی و دینی را با دفاتر خود در آفریقا ارائه می‌دهد و به عنوان نمادی از ایدئولوژی رسمی ایران در آفریقای جنوبی، تانزانیا، نیجریه و توگو فعال است. جمعیت هلال احمر ایران نیز با داشتن مراکز بهداشتی درمانی در ۱۴ کشور آفریقایی حضور فعالی در قاره سیاه دارد.

چالش‌ها و موانع

ایران در راستای تقویت روابط خود با کشورهای آفریقایی برای ایجاد حضور پایدار در منطقه با موانع متعددی مواجه است، ازجمله اینکه فعالیت مراکز فرهنگی وابسته به جامعة المصطفی در برخی کشورها با فشارهایی مواجه شد. 

چالش دیگری که ایران در آفریقا با آن مواجه بوده، رقابت با عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. در واقع، رقابت ایران، عربستان و امارات در جغرافیای آفریقا را می‌توان در راستای رقابت آنها در خاورمیانه دانست. سومالی، سودان و جیبوتی از بزرگترین حامیان عربستان و امارات در رقابت با ایران هستند.

روابط دیرینه

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، سیاست تهران در قبال آفریقا ابعاد خاصی به خود گرفت و تمرکز آن بر جغرافیای آفریقا در چارچوب ایدئولوژیک مبتنی بر اسلام شد. آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس جمهور وقت جمهوری اسلامی در سال ۱۹۸۶ سفری به آفریقا شامل کشورهای موزامبیک، آنگولا، زیمبابوه و تانزانیا داشت که به امضای موافقت‌نامه‌های متعدد منجر شد.

در دوران موسوم به اصلاحات و سازندگی، سیاست ایران درقبال آفریقا تغییر چندانی نکرد، اما در چارچوب سیاست عمل‌گرایانه از شدت آن کاسته شد. اما در دولت های نهم و دهم ایران، رویکرد این کشور به آفریقا در چارچوب راهبرد جنوب-جنوب با هدف تقویت روابط با آفریقا و آمریکای جنوبی شتاب بیشتری گرفت. در دوران رئیس جمهور سابق ایران نیز سیاست آفریقایی ایران آرام‌تر و باثبات‌تر بود، هرچند احتمالاً آفریقا اولویت مشخصی برای تهران نداشت.

در دوران ریاست جمهوری شهید آیت الله رئیسی که در انتخابات ۲۰۲۱ پیروز شد و با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه فقید که به مدت پنج سال معاون وزیر امور خارجه در امور خاورمیانه و شمال آفریقا در دوران ریاست جمهوری سابق بود، سیاست ایران درقبال آفریقا در چارچوب رویکرد متوازن و ثابت جمهوری اسلامی اداره می‌شد.