اهمیت راهبردی هوش مصنوعی برای ایران

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در جلسه علنی ۲۸ اردیبهشت مجلس شورای اسلامی، نمایندگان مجلس ایران کلیات طرح ملی هوش مصنوعی (AI)  را بررسی و با ۱۸۷ رأی موافق، ۳۳ رأی مخالف و یک رأی ممتنع از مجموع ۲۲۷ نماینده حاضر در جلسه علنی، آن را تصویب کردند. این طرح پیش از این به وسیله کمیسیون صنایع مجلس تصویب شده بود. در این جلسه و در ویدئوی کوتاهی که نمایش داده شد، آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی)، رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بر اهمیت و فوریت پیشرفت هوش مصنوعی تأکید فرمودند.

پیشرفت‌های تهران در حوزه هوش مصنوعی، ازجمله کاربردهای نظامی نشان‌دهنده تغییر راهبردی به سمت قابلیت‌های نظامی نسل جدید در منطقه است

ظرفیت بالای ایران

با توجه به سفر اخیر دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به حوزه خلیج فارس و مجموعه‌ای از توافق‌نامه‌های مرتبط با هوش مصنوعی که با امارات و عربستان سعودی امضا شده است، اکنون تهران تلاش‌های خود را برای حفظ نقش مدیریت راهبردی در منطقه خلیج فارس تسریع می‌کند. البته، پیش تر ایران ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیقات اختصاص داده بود و قصد دارد خود را به عنوان قطب منطقه‌ای هوش مصنوعی معرفی کند.

سوم فوریه ۲۰۲۵، در کنفرانس «کریدور ایران ۲۰۲۵» در امارات متحده عربی، ایران پیشنهاد همکاری در حوزه هوش مصنوعی را با کشورهای خلیج فارس مطرح کرد که از تخصص خود در کنار سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های منطقه‌ای بهره‌مند می‌شود. ۱۵ مارس ۲۰۲۵ ایران از نمونه اولیه سکوی ملی هوش مصنوعی خود رونمایی کرد و انتظار می‌رود نسخه پایدار آن در مدت یک سال ارائه شود.

پیشرفت‌های تهران در حوزه هوش مصنوعی، ازجمله کاربردهای نظامی مانند پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی و هدایت موشک، نشان‌دهنده تغییر راهبردی به سمت قابلیت‌های نظامی نسل جدید در منطقه است.

در جلسه مجلس ۱۸ می‌۲۰۲۵، برخی اعضای دولت با طرح پیشنهادی مخالفت و استدلال کردند این طرح نیاز به سرمایه‌گذاری دارد که طبق قانون اساسی ایران، تهیه چنین برنامه‌هایی برعهده دولت است. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش تر لایحه مربوطه را تهیه کرده بود و در حال حاضر در دست بررسی کمیسیون‌های تخصصی است که در مدت دو هفته لایحه را به مجلس ارائه خواهد کرد.

طرفداران این طرح در پاسخ به مخالفت‌ها گفتند، توسعه سریع هوش مصنوعی ضرورت ملی است. حتی آن‌ها باور دارند دولت در حال از دست دادن زمان است و تأکید کردند، اگر اجرای برنامه هفتم توسعه را به تأخیر بیندازد، مجلس مسئولیت‌های نظارتی خود را اعمال خواهد کرد.

به گفته‌ موافقان، طرح پیشنهادی قصد رقابت با دولت ندارد، بلکه مکمل آن است. زیرا کارشناسان این طرح را پس از مشورت‌های گسترده و با هماهنگی نهادهای مختلف ذی‌ربط تدوین کرده‌اند.

ژوئن ۲۰۲۴ قانون مربوطه تصویب شد و دولت را موظف به اقدامات مناسب و ارائه گزارش در مدت 6 ماه کرد. بنابراین، موافقان از دولت به دلیل‌ اقدام نکردن و ارائه ندادن گزارش‌های مورد نیاز انتقاد و مشارکت مجلس را به عنوان واکنشی ضروری به این غفلت مطرح می‌کنند. آن‌ها به جای مقابله، تشکیل کمیسیون اختصاصی برای ادغام همه دیدگاه‌های مرتبط با این موضوع را پیشنهاد می‌دهند.

سناریوی ژئوپلیتیکی

مباحث داخلی درباره هوش مصنوعی، بازتاب وضعیت فعلی ایران است که در دهه‌های گذشته تلاش‌های قابل توجهی برای همگام شدن با تحولات جهانی و دستیابی به رهبری منطقه‌ای در بخش‌های خاص انجام داد. اما اکنون با کمبود سرمایه‌گذاری مواجه شده که آن را مجبور به تصمیم‌گیری‌های دشوار درباره اولویت‌بندی دستور کار ملی خود می‌کند.

علاوه بر این، تهران در چارچوب ساختار قدرت تک‌قطبی عمل نمی‌کند و دارای مراکز قدرت متعددی است که تا حدی متغیرهای دموکراتیک را تقویت، امکان تکثر دیدگاه‌ها را فراهم می‌کند و نیز باعث ایجاد تحولات متضاد قدرت پیرامون تصمیمات سیاسی کشور می‌شود.

روند داخلی

دولت به دلیل‌ ارائه نکردن لایحه هوش مصنوعی در مدت 6 ماه تعیین شده با انتقاد مواجه است. با وجود این، توسعه هوش مصنوعی تأثیر مثبت اقتصادی بین‌بخشی بر ادارات محلی خواهد داشت و به بهینه‌سازی منابع منجر می‌شود.  در حالی که برخی افراد نهادی اختصاصی و توانمند هوش مصنوعی حمایت می‌کنند، این موضوع احتمالاً با شورای عالی فضای مجازی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همپوشانی داشته باشد و به ساختارهای تکراری منجر شود.  چنین احتمالی با برنامه هفتم توسعه مبنی بر خواستار کوچک‌سازی ۱۵ درصدی دولت و کاهش بوروکراسی‌ها در تضاد است.

مباحث داخلی درباره هوش مصنوعی، بازتاب وضعیت فعلی ایران است که در دهه‌های گذشته تلاش‌های قابل توجهی برای همگام شدن با تحولات جهانی و دستیابی به رهبری منطقه‌ای در بخش‌های خاص انجام داد

سناریوی خارجی

گرچه نگرانی‌های قانون‌گذاران آمریکایی درباره امنیت ملی و احتمال رسیدن فناوری‌های حساس به رقبایی مانند چین وجود دارد، اما دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در سفر اخیر خود به منطقه خلیج فارس در اواسط ماه می‌۲۰۲۵ مجموعه‌ای از توافقات مهم را با عربستان سعودی و امارات متحده عربی با هدف تسریع توسعه هوش مصنوعی در خاورمیانه منعقد کرد. این معاملات قرار است ابعاد جهانی هوش مصنوعی را متحول و نفوذ فناوری ایالات متحده را تقویت کند.

عربستان شرکت هوش مصنوعی مورد حمایت پادشاهی سعودی را به ریاست محمد بن سلمان، ولیعهد راه‌اندازی و این شرکت با همتایان بزرگ فناوری آمریکایی همکاری خواهد کرد. انویدیا موافقت کرد دست کم ۱۸ هزار تراشه هوش مصنوعی عرضه کند و AMD متعهد به سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری در پروژه‌های زیرساختی مشترک هوش مصنوعی شد.  وب آمازون نیز ۵ میلیارد دلار برای ایجاد «منطقه هوش مصنوعی» در سعودی متعهد شد.

امارات متحده عربی نیز قصد دارد بزرگترین مرکز داده هوش مصنوعی خارج از ایالات متحده را در ابوظبی ایجاد کند که ۱۰ مایل مربع مساحت دارد و با ۵ گیگاوات انرژی تغذیه می‌شود. این مرکز امکان دسترسی سالانه به حداکثر ۵۰۰ هزار تراشه برتر هوش مصنوعی انویدیا را از سال ۲۰۲۵ فراهم می‌کند. این کشور متعهد به چارچوب سرمایه‌گذاری ۱۰ساله به ارزش ۱.۴ تریلیون دلار در ایالات متحده شده است که بر زیرساخت‌های هوش مصنوعی، نیمه‌هادی‌ها، انرژی و تولید تمرکز دارد.

در این میان، تهران به دنبال آن است به یکی از رهبران برتر هوش مصنوعی در جهان تبدیل شود. آغاز سال ۲۰۲۵، این کشور ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیق و توسعه هوش مصنوعی اختصاص داد. این کشور دارای اکوسیستم رو به رشد هوش مصنوعی است که به وسیله بنیاد دانشگاهی قوی و سرمایه انسانی ماهر پشتیبانی می‌شود.

نتیجه‌گیری

طرحی که در مجلس ایران ارائه شد با اهداف گسترش اکوسیستم هوش مصنوعی، تقویت زیرساخت‌ها و پاسخگویی به دستورالعمل‌های راهبردی رهبر انقلاب اسلامی تدوین شده است. در حالی که مخالفان این طرح خواستار لایحه‌ای از سوی دولت هستند، زمان‌بندی در دوره کنونی بسیار اهمیت دارد.

برنامه هفتم توسعه، اهداف ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی زیر نظر رئیس جمهور، اجرای اکوسیستم قابل اعتماد هوش مصنوعی، فراهم کردن زیرساخت‌های اخلاقی، حقوقی، اجتماعی و علمی و افزایش آگاهی عمومی را از پیش تعیین کرده بود.

باید توجه داشت، جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند وقت خود را در بحث‌های طولانی داخلی از دست بدهد. هوش مصنوعی نه تنها ظرفیت ارتقای قابل توجه ساختارهای مراقبت‌های بهداشتی و مدیریت عمومی دارد، بلکه می‌تواند پیشرفت‌های مهمی در زمینه‌های دفاعی و بازدارندگی نیز ایجاد کند. تضمین تعادل میان قابلیت‌های موجود برای ایران و همسایگان منطقه‌ای آن برای حفظ ثبات منطقه‌ای ضروری است.