سه گام راهبردی ایران و روسیه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ پیام سیاسی سفر احتمالی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به تهران کاملاً روشن است؛ ایران و روسیه مصمم هستند در میان نظم جهانیِ در حال تغییر، به همکاری عمیق خود رسمیت بخشند. البته مقام های ایرانی تأیید کرده‌اند مقدمات این سفر در حال انجام است، هرچند کرملین هنوز تاریخ آن را تعیین نکرده باشد.

برای هر دو کشور که زیر تحریم‌های غرب هستند، این سفر بیش از یک مراسم و نشان‌دهنده همگرایی فزاینده اهداف راهبردی است. سفر پوتین پس از تعاملات سطح بالا با همتای ایرانی خود انجام می‌شود. دو طرف سه بار با هم ملاقات کرده‌اند؛ در عشق آباد ماه اکتبر، در کازان حاشیه اجلاس بریکس و ژانویه در مسکو برای امضای توافق‌نامه دفاعی بلندمدت.

در زمان رئیس جمهور اسبق ایران که به سمت غرب متمایل بود، اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیشتر به عنوان اهرم فشار در مذاکرات غرب دیده می‌شد تا اولویت واقعی

همگرایی اقتصادی در اتحادیه اوراسیا

روابط تهران و مسکو هرگز در خط مستقیم پیشرفت نکرده و حتی در دوره‌های باثبات، این روند نیازمند تلاش همه‌جانبه بوده است. با وجود این، سه نقطه عطف مهم گویای شتاب در روابط دوجانبه است:

نخستین نقطه عطف ۲۵ دسامبر ۲۰۲۴ رخ داد و ایران به عنوان عضو ناظر به اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)  پیوست. این اتحادیه در ابتدا به عنوان مکانیسم فضای پساشوروی برای گسترش روابط اقتصادی منطقه‌ای دیده می‌شد، اما جاه‌طلبی‌های این بلوک به ویژه از دیدگاه مسکو، به سرعت آشکار شد. پیوستن ایران دست کم از اواسط دهه ۲۰۱۰ هدف دیرینه روسیه بوده است.

مسیر عضویت ایران در این اتحادیه سال ۲۰۱۸ با توافق موقت آغاز شد؛ اما دو عامل کلیدی در آن تأثیرگذار بود؛ نخست مذاکرات اسرائیل با این اتحادیه بر سر مناطق آزاد تجاری است که به نظر می‌رسید در راستای کارشکنی در ورود ایران طراحی شده بود. البته در این هدف نیز تا حد زیادی موفق شدند.

اما مانع اساسی در این راستا، عامل داخلی بود. در زمان رئیس جمهور اسبق ایران که به سمت غرب متمایل بود، اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیشتر به عنوان اهرم فشار در مذاکرات غرب دیده می‌شد تا اولویت واقعی. در مقابل، شهید آیت الله سیدابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران از طرفداران سرسخت سیاست «نگاه به شرق»، ارزش راهبردی بالاتری برای گسترش روابط با روسیه قائل بود و تلاش ایران برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به پیش می‌برد.

تا سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴، تجارت میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا حدود ۳.۵ میلیارد دلار بود، اما توافق جدید تعرفه‌ها را کاهش داد و عوارض ایران بر کالاهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ۴.۵ درصد رسید.  همچنین تعرفه‌های این بلوک بر صادرات ایران از ۶.۶ به ۰.۸ درصد کاهش یافت.

پیش‌بینی می‌شود در مدت پنج تا هفت سال، حجم تجارت دوجانبه به ۱۸ تا ۲۰ میلیارد دلار افزایش یابد که منافع بسیاری برای اقتصاد ایران دارد که بیشتر صادرات آن شامل بخش نفت و گاز است. همچنین، این بلوک می‌تواند به عنوان دروازه‌ای برای بازارهای کشورهای ثالث عمل کند.

عضویت ایران در اتحادیه اوراسیا برای مسکو ارزش سیاسی و اقتصادی دارد. مهمترین آن‌ها کریدور بین المللی شمال-جنوب است که سن پترزبورگ را از خاک ایران به بمبئی متصل می‌کند. البته، تکمیل مسیر چابهار-بمبئی به روابط هند و ایران بستگی دارد و اجرایی شدن این کریدور مستلزم نوسازی مسیر دریای خزر است که پس از سال ۲۰۲۲ اهمیت یافت.

پیش‌بینی می‌شود در مدت پنج تا هفت سال، حجم تجارت دوجانبه به ۱۸ تا ۲۰ میلیارد دلار افزایش یابد که منافع بسیاری برای اقتصاد ایران دارد

بریکس و همکاری راهبردی

از نظر سیاسی، نیاز کرملین به ایجاد ساختار اتحاد چندقطبی به دلیل افزایش روابطش با غرب بیشتر شده است. در این زمینه، پیوستن ایران به بریکس در اول ژانویه ۲۰۲۵ دومین نقطه عطف مهم را رقم زد. هرچند کشورهای عضو بریکس از نظر سیاسی اختلافاتی دارند، اما منطق اقتصادی آنها قانع‌کننده است. این اتحادیه دسترسی ترجیحی به بازارهای بزرگ را امکان‌پذیر و انعطاف‌پذیری دوجانبه میان اعضا را تشویق می‌کند.

هرچند بریکس به طور مستقیم روابط ایران و روسیه را شکل نمی‌دهد، اما دو کشور می‌توانند همکاری خود را در بخش رسانه‌ها، فرهنگ و گردشگری و روابطشان را فراتر از چارچوب‌های سنتی اقتصادی یا نظامی گسترش دهند.

مهمترین رویداد سال، امضای توافقنامه همکاری راهبردی جامع تهران و مسکو بود. مذاکرات در این زمینه پس از عملیات نظامی روسیه در اوکراین فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد. انگیزه‌های روسیه شفاف بود؛ مسکو که به وسیله ناتو تحریم شده است، به دنبال تقویت اتحادهای نظامی با قدرت‌های منطقه‌ای و بهره‌مندی از مزایای اقتصادی مرتبط بود.

با وجود این، پیمان راهبردی ایران و روسیه به هیچ وجه بی‌اثر نیست. گرچه بند دفاع متقابل در آن حذف شده است، اما هر دو کشور را به گسترش روابط امنیتی و دفاعی متعهد می‌کند و به صراحت به همکاری برای مقابله با نیروهای بی‌ثبات‌کننده خارجی در دریای خزر، آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه متعهد می‌شود. این موضوع به ویژه پس از تحولات سوریه از اهمیت بالایی برخوردار است.