سرکوب داخلی در سایه پیروزی‌های خارجی/ آذربایجان در مسیر خطرناک
به گزارش راهبرد معاصر، نشریه آمریکایی فارن افرز در گزارشی تحلیلی نوشت: طی پنج سال گذشته، کمتر کشوری در جهان به اندازه جمهوری آذربایجان دستخوش تغییرات عمیق در جایگاه منطقه‌ای خود شده است. این کشور کوچک اما غنی از منابع انرژی، تا سال ۲۰۲۰ درگیر منازعه‌ای خونین و چند دهه‌ای با ارمنستان بود و کنترل کامل بر قلمرو خود نداشت. منطقه قره‌باغ کوهستانی که در مرزهای رسمی جمهوری آذربایجان قرار دارد، تحت حاکمیت یک دولت جدایی‌طلب مورد حمایت ارمنستان اداره می‌شد.
فارن افرز با اشاره به این‌که وضعیت مبهم قره‌باغ، جمهوری آذربایجان را از نظر راهبردی به همسایگانی چون روسیه وابسته ساخته بود، نوشت: مسکو در آن زمان با ایفای نقش میانجی، نفوذ خود را در هر دو کشور حفظ کرده و از وضعیت موجود بهره‌برداری می‌کرد. اما پس از دو پیروزی نظامی جمهوری آذربایجان در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳، اوضاع تغییر کرد. باکو توانست کنترل قره‌باغ و هفت منطقه اطراف آن را بازپس بگیرد و برتری راهبردی در منطقه به‌دست آورد.
این گزارش همچنین می‌افزاید که با آغاز جنگ اوکراین و درگیر شدن روسیه، بخشی از خلأ نفوذ مسکو در قفقاز به جمهوری آذربایجان واگذار شد. در عین حال، با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه، جایگاه جمهوری آذربایجان به‌عنوان صادرکننده مهم انرژی به اروپا تقویت شد.
با این حال، فارن افرز هشدار داد که این موقعیت استراتژیک تازه، در نبود توافقی نهایی، می‌تواند ناپایدار باشد. به باور نویسندگان این گزارش، اگر دگرگونی‌های ژئوپولیتیکی کنونی بدون یک چارچوب توافقی ادامه یابد، روسیه ممکن است راه‌هایی برای بازگرداندن نفوذ خود پیدا کند، نه لزوماً برای سلطه کامل، بلکه برای برهم زدن وضعیت موجود و حفظ منافع خویش.
فارن افرز: تنش با ایران، برای باکو پرهزینه است
باکو از آسیب‌های داخلی مصون نیست
فارن افرز در ادامه تأکید کرد: «موفقیت‌های بین‌المللی جمهوری آذربایجان، این کشور را از آسیب‌پذیری‌های داخلی مصون نکرده است. پس از پیروزی در قره‌باغ، الهام علی‌اف به اوج محبوبیت مردمی رسید، اما این پیروزی فرصتی برای اصلاحات داخلی و باز شدن فضای سیاسی ایجاد نکرد. بلکه برعکس، دولت از سال ۲۰۲۳ با سرکوب گسترده خبرنگاران، فعالان مدنی و محدودسازی رسانه‌های خارجی، فضا را امنیتی‌تر کرد».
این نشریه آمریکایی با اشاره به رویکرد دولت باکو در زنده نگه داشتن خاطره جنگ و تهدید مستمر از سوی ارمنستان، نوشت: این روایت اکنون اثرگذاری پیشین را ندارد، چرا که بخش عمده‌ای از اهداف نظامی تحقق یافته‌اند و جامعه دیگر میلی به جنگ تازه ندارد. با این‌حال، دولت باکو به این روایت ادامه می‌دهد، زیرا هنوز جایگزینی برای آن وجود ندارد.
فارن افرز با بیان این‌که چالش‌های ساختاری اکنون در حال آشکار شدن هستند، هشدار می‌دهد که مشکلاتی همچون نبود فرصت‌های اقتصادی، نگرانی درباره شفافیت و شکنندگی اقتصاد، تهدیدی برای آینده این کشور به شمار می‌آیند. به‌ویژه آن‌که تولید نفت جمهوری آذربایجان از اوج خود در سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۵ حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است و کاهش قیمت جهانی نفت نیز می‌تواند ضربه‌ای جدی به درآمدهای دولتی وارد کند.
در بخشی دیگر از گزارش فارن افرز آمده است: موقعیت جغرافیایی جمهوری آذربایجان به‌تنهایی برای تبدیل‌شدن به قطب انرژی و تجارت کافی نیست. کشورهایی که توانسته‌اند از موقعیت مشابه بهره‌برداری کنند، آن را با شفافیت، ثبات سیاسی و نهادهای قابل اعتماد همراه کرده‌اند.
این نشریه هشدار داده است که سرمایه‌گذاران خارجی به‌دنبال پیش‌بینی‌پذیری و ساختارهای باثبات هستند، نه صرفاً دموکراسی. در نبود این عوامل، حتی مسیرهای تجاری با اهمیت بالا نیز نمی‌توانند ظرفیت کامل خود را شکوفا کنند.
تنش با ایران، پرهزینه برای باکو
فارن افرز در ادامه به خطرات جانبداری‌های خارجی دولت علی‌اف اشاره کرده و نوشته است: نزدیکی دیپلماتیک با اسرائیل و مجاورت با ایران، باعث شده باکو تصور کند شریک راهبردی غیرقابل چشم‌پوشی برای آمریکاست. به‌ویژه آن‌که دولت علی‌اف از پیروزی ترامپ در انتخابات نیز حمایت کرده، چرا که گمان می‌برد ترامپ رویکرد سخت‌تری نسبت به ایران خواهد داشت.
این گزارش اما تأکید دارد که «چنین جانبداری‌هایی می‌تواند برای جمهوری آذربایجان پرهزینه باشد. اگر تنش میان ایران، اسرائیل و آمریکا بالا بگیرد، تهران ممکن است از طریق اقدامات مستقیم یا تحریک ناآرامی‌های داخلی در جمهوری آذربایجان واکنش نشان دهد—به‌ویژه از طریق شبکه روحانیون شیعه».
فارن افرز: تنش با ایران، برای باکو پرهزینه است
فارن افرز با انتقاد از تعویق روند صلح، به خواسته‌های باکو برای امضای توافق با ایروان اشاره کرده و می‌نویسد: شرط جمهوری آذربایجان اصلاح قانون اساسی ارمنستان و ایجاد گذرگاهی زمینی میان باکو و نخجوان است. همچنین مقامات این کشور به‌طور غیررسمی خواهان تضمین‌هایی از سوی اتحادیه اروپا برای سرمایه‌گذاری در بازسازی مناطق بازپس‌گرفته‌شده هستند.
با این‌حال، به نوشته فارن افرز، بازسازی این مناطق به‌دلیل تخریب کامل شهرها، نبود زیرساخت و تداوم مین‌گذاری‌ها بسیار کند پیش می‌رود. از میان بیش از ۶۰۰ هزار آواره دهه ۹۰، تنها حدود ۱۳ هزار نفر بازگشته‌اند و غرب نیز هنوز گام عملی مهمی برای سرمایه‌گذاری برنداشته است.
این گزارش در پایان نتیجه‌گیری می‌کند که دستاوردهای ژئوپولیتیکی اخیر جمهوری آذربایجان به‌تنهایی تضمین‌کننده ثبات درازمدت نیستند. اگر دولت علی‌اف از این فرصت به‌درستی استفاده نکند و اصلاحات ساختاری را به تعویق اندازد، موقعیت به‌دست‌آمده می‌تواند به‌سرعت تضعیف شود./مشرق