آب در برابر نفوذ/ معامله انتخاباتی ترکیه و عراق
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ همزمان با آماده شدن عراق برای انتخابات پارلمانی که قرار است یازدهم ماه آینده برگزار شود، ترکیه تلاش‌های خود را برای تأمین آب بیشتر برای همسایه خود افزایش داده است تا کمبود آب جبران شود. تحلیلگران معتقدند، این اقدام با هدف حفظ نفوذ آنکارا بر تصمیم‌گیرندگان بغداد انجام می‌شود.
ترکیه نخست‌وزیر عراق را شریکی قابل اعتماد در تلاش‌هایش برای عبور از روابط پیچیده با گروه‌های کرد و دولت‌های ایران و سوریه می‌داند
طرح ترکیه برای افزایش جریان آب از رودخانه‌های دجله و فرات به عراق و ازسرگیری جریان نفت از اقلیم کردستان عراق به ترکیه از خط لوله، بخشی از تلاش‌های آنکارا برای حمایت از دولت عراق پیش از انتخابات است. در حالی که این اقدامات با هدف آرام کردن اعتراضات داخلی و ارتقای ثبات عراق انجام می‌شود، مقام های عراقی هشدار می‌دهند، تبدیل توافق‌های دوجانبه آب به پروژه‌های ملموس به تعویق افتاده است. موانع بوروکراتیک هنوز باید برطرف شوند و هماهنگی منطقه‌ای گسترده‌تر، ازجمله با سوریه مورد نیاز است.
در این شرایط محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق با فشار مردم، به ویژه در بصره، روبروست؛ جایی که اعتراضات گسترده‌ای به دلیل کمبود آب و تأثیرات زیست‌محیطی آن رخ می دهد.
اختلاف بر سر تقسیم آب، روابط ترکیه و عراق را مدت‌هاست پیچیده کرده و یکی از مهم‌ترین دلایل تنش میان دو همسایه به شمار می‌رود. بغداد، آنکارا را مسئول افزایش بحران آب می‌داند و به سدهای ساخته شده به وسیله ترکیه بر روی رودخانه‌های دجله و فرات انتقاد می‌کند. در همین حال، آنکارا استدلال می‌کند زیرساخت‌های آبی فرسوده عراق و تأسیسات آبیاری ناکارآمد، دلیل محدود بودن اثربخشی آب است.
نخست‌وزیر عراق، شریک قابل اعتماد ترکیه
مخازن آب عراق زیر فشار بی سابقه ای قرار دارند. گزارش‌ها نشان می‌دهد سد دوکان در سلیمانیه تنها با ۲۴ درصد ظرفیت خود کار می‌کند و ذخیره آب ملی به پایین‌ترین سطح خود، یعنی ۱۰ میلیارد متر مکعب، در تقریباً ۸۰ سال گذشته رسیده است. این موضوع همراه با کاهش جریان رودخانه‌ها، خشکسالی عراق را در سال جاری به شدت افزایش داده و به اعتراضاتی در شهرهای جنوبی عراق منجر شده است. این موضوع ترکیه را بر آن داشته است تا تلاش‌های خود را برای حفظ روابط نزدیک با دولت سودانی و تضمین روابط پایدار با دولت‌های آینده افزایش دهد.
به گفته محمد علجا، پژوهشگر متخصص در روابط ترکیه و عراق، ترکیه نخست‌وزیر عراق را شریکی قابل اعتماد در تلاش‌هایش برای عبور از روابط پیچیده با گروه‌های کرد و دولت‌های ایران و سوریه می‌داند. وی گفت، درک متقابلی میان ترکیه و سودانی ایجاد شده است، زیرا آنکارا نخست‌وزیر عراق را شریکی قابل اعتماد و آسان‌گیر می‌داند. در دوران تصدی وی، سودانی به عنوان رهبری باثبات ظاهر شده است که تلاش‌های خود را بر موضوعات توسعه‌ای متمرکز می‌کند.
علجا عنوان کرد، آب یکی از موارد اصلی در دستور کار سودانی، به ویژه در آستانه انتخابات و ترکیه مشتاق کمک به این موضوع است. حدود دو هفته پیش، هیئت عالی رتبه عراقی به ریاست فؤاد حسین، وزیر امور خارجه و عون دیاب، وزیر آب با هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و تیمش در آنکارا برای مذاکرات مهمی در این زمینه دیدار کردند. پس از این دیدار کنفرانس مطبوعاتی مشترکی برگزار شد تا اعلام شود آنکارا و بغداد به «توافقنامه چارچوب» در زمینه تقسیم آب دست یافته‌اند، بدون اینکه جزئیات بیشتری ارائه شود. سخنگوی وزارت امور خارجه عراق بعداً گفت، ترکیه جریان آب از سدهای خود را از ۴۲۰ متر مکعب در ثانیه به ۵۰ میلیون متر مکعب در هفته‌های آینده افزایش خواهد داد.
بغداد انتظار دارد آب تا فصل بارندگی جاری باشد، در حالی که ترکیه پیش تر به عنوان نشانه‌ای از حسن نیت، آب اضافی در دسترس قرار داده بود و شاید دوباره این کار را برای کمک به دولت سودانی انجام دهد؛ دولتی که آنکارا ترجیح می‌دهد آن را در قدرت نگه دارد.
پس از آنکه سودانی سال ۲۰۲۲ به نخست وزیری رسید، رسیدگی به کمبود مزمن آب عراق و پیشبرد پروژه‌ها را در اولویت قرار داد و همین موضوع وی را بر آن داشت به دنبال همکاری نزدیک‌تر با ترکیه باشد. در سه ماهه نخست سال گذشته، عراق حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) را در پاسخ به درخواست مداوم آنکارا برای تروریستی اعلام کردن این گروه، ممنوع اعلام کرد. پ.ک.ک که در کوه‌های شمال اقلیم کردستان عراق مستقر است، از سال ۱۹۸۴ برای خودمختاری با ترکیه می‌جنگد. با وجود این، ماه مه قصد خود را برای خلع سلاح و انحلال به عنوان بخشی از مذاکرات صلح جاری با آنکارا اعلام کرد.
روابط رو به بهبود آنکارا و بغداد
پیش از آنکه حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) به عنوان سازمان تروریستی شناخته شود، آنکارا و بغداد بر سر حملات هوایی مکرر ترکیه به مواضع این گروه در اقلیم کردستان عراق اختلاف نظر داشتند. بغداد، ترکیه را عامل نقض حاکمیت عراق در تعقیب شبه‌نظامیان کُرد می‌دانست. پس از آنکه بغداد پ.ک.ک را سازمان غیرقانونی اعلام کرد، آنکارا موافقت کرد عملیات نظامی خود در شمال عراق را با مقام های امنیتی این کشور هماهنگ کند. ترکیه اکنون پس از اعلام تصمیم پ.ک.ک برای انحلال خود، حملات هوایی را متوقف کرده است.
در سایه بهبود روابط، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه آوریل 2024، تقریباً یک دهه پس از سفر قبلی خود، از عراق بازدید کرد. چند ماه بعد، آنکارا و بغداد توافقنامه همکاری نظامی و امنیتی امضا کردند. عراق همچنین به سازوکاری به رهبری ترکیه متشکل از پنج کشور، ازجمله لبنان، سوریه و اردن با هدف رسیدگی به چالش‌های امنیتی منطقه‌ای، به ویژه مبارزه با داعش پیوست.
به گفته علجا، تلاش‌های فزاینده ترکیه برای کمک به کاهش مشکلات آبی عراق قبل از انتخابات، به معنای حمایت کامل از سودانی نیست، بلکه این اقدام مهربانانه با هدف تضمین ایجاد روابط با هر دولتی است که در آینده به قدرت برسد. به نظر نمی‌آید انتخاب مجدد سودانی برای دومین دوره به عنوان نخست‌وزیر آسان باشد.
یک مقام ترکیه‌ای که با مذاکرات دوجانبه آشناست، به شرط ناشناس ماندن گفت، میزان آب اضافی که ترکیه می‌تواند تأمین کند، محدودیت دارد. کاری که آنکارا امروز انجام می‌دهد در بحبوحه بدترین خشکسالی ترکیه در تاریخ قابل پیش‌بینی خود است. در واقع، ترکیه آب بیشتری از عراق ندارد، زیرا سطح مخازن آب در سراسر این کشور به طور میانگین به کمتر از ۴۰ درصد کاهش یافته است و برخی مخازن در استان‌های غربی در آستانه تخلیه هستند.
در سایه بهبود روابط، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه آوریل 2024، تقریباً یک دهه پس از سفر قبلی خود، از عراق بازدید کرد
آزادسازی آب اضافی همچنین نشانه‌ای از حسن نیت است. این مقام ترک به ازسرگیری جریان نفت ماه گذشته از منطقه نیمه خودمختار اقلیم کردستان عراق به ترکیه از خط لوله‌ای پرداخت که آنکارا بیش از دو سال پیش آن را تعطیل و واردات نفت از اقلیم کردستان عراق را سال ۲۰۲۳ متوقف کرده بود، حتی با وجود اینکه انتظار می‌رفت بغداد اقدامی انجام دهد.
دادگاه داوری تجاری بین المللی (ICAC) درباره شکایتی که بغداد سال ۲۰۱۸ در زمینه واردات نفت بدون رضایت مطرح کرده بود، حکم داد. آوریل ۲۰۲۳ این دادگاه مستقر در پاریس حکم داد واردات خط لوله ترکیه میان سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ نقض حاکمیت بغداد است و ترکیه را به پرداخت ۱.۴ میلیارد دلار غرامت محکوم کرد. پس از آنکه بغداد، آنکارا و شرکت‌های نفتی بین‌المللی مربوطه ماه گذشته به تفاهم دست یافتند، جریان نفت از خط لوله ازسر گرفته و درآمد حاصل از آن به شرکت نفت فدرال عراق منتقل خواهد شد.
این مقام ترک افزود: با بازگشایی خط لوله، امیدواریم شاهد سازوکاری باشیم که دولت فدرال عراق و دولت اقلیم کردستان را قادر به دسترسی به درآمدهای نفتی جدید کند که آنها را قادر می‌سازد سرمایه‌گذاری‌های ترکیه را در زیرساخت‌های آبی تأمین مالی کنند.
دیدگاه بغداد
از دیدگاه بغداد، تبدیل توافقات دوجانبه، ازجمله توافقات مربوط به آب به واقعیت عملی، حتی با تلاش‌های فزاینده ترکیه همچنان دشوار است. حسن الجنابی، وزیر سابق منابع آب عراق و سفیر این کشور در ترکیه گفت، گرچه دو کشور در جریان سفر سال گذشته اردوغان به بغداد توافقنامه چارچوب 10 ساله با محوریت گسترش همکاری در چندین زمینه، ازجمله دفاعی و آب امضا کردند، اما اجرای آن کند بوده و تبدیل نیات خوب به پروژه‌های ملموس هنوز با مشکل مواجه است.
طبق توافقی که در سفر اردوغان سال ۲۰۲۴ امضا شد، ترکیه و عراق متعهد به اجرای پروژه‌های مشترک مدیریت آب، ازجمله نوسازی ادوات آبیاری، بهبود بهره‌وری مصرف آب و هماهنگی جریان رودخانه‌های دجله و فرات برای رفع کمبودها و حمایت از نیازهای کشاورزی و شهری شدند. فیدان حدود دو هفته پیش در کنار وزیر امور خارجه عراق در ترکیه متعهد شد تلاش‌ها برای اجرای این پروژه‌ها را تسریع کند.
به گفته جنابی، مقام های دولتی هر دو کشور برای اجرای پروژه‌های توافق‌شده به اختیارات بیشتری نیاز دارند. علاوه بر مذاکرات دوجانبه، ترکیه و عراق باید با سوریه نیز هماهنگ باشند، زیرا اختلافات بر سر تقسیم آب از رودخانه‌های دجله و فرات، موضوع اصلی میان سه پایتخت است. برای جلوگیری از سوءتفاهم، دولت‌ها باید بر مبنای داده‌های مشترک عمل کنند. لازم است ایستگاه‌های اندازه‌گیری ماهواره‌ای در مرزهای ترکیه-سوریه و سوریه-عراق برای نظارت بر جریان رودخانه فرات ایجاد شود که هرگونه اختلاف بر سر میزان آب آزاد شده را کاهش دهد و شاید از بین ببرد.