نگاهی به روابط راهبردی ایران و عراق با مرور اظهارات مقامات دو کشور

به گزارش راهبرد معاصر؛ کشور عراق به سبب وزن ژئوپلیتیک و ظرفیت بالقوه­ اقتصادی، یکی از بازیگران مهم و عمده در منطقه­ غرب آسیا به شمار می‌رود. عراق به عنوان یکی از کشورهای اثرگذار در منطقه نیز به حساب می‌آید؛ به نحوی که روند تحولات آن در دیگر کشورهای منطقه نیز تاثیرگذار است. این کشور به دلیل وسعت سرزمینی و دارا بودن منابع غنی انرژی نظیر: نفت و گاز و همسایگی با کشورهایی همچون: ایران، ترکیه، عربستان سعودی، کویت و سوریه همواره مورد توجه قدرت‌های منطقه‌ای و بین المللی بوده است.

حمله­ نظامی آمریکا به عراق و سقوط رژیم بعثی صدام حسین در مارس 2003 سبب شکل‌گیری تحولات ژئوپلیتیکی نوینی نه تنها در سیاست خارجی بغداد، بلکه در روابط با همسایگان شد و فرصت‌های جدیدی را برای سرآغاز مناسبات راهبردی با تهران فراهم نمود.

تهران ضمن استقبال از تحولات جدید در عراق پس از صدام، در پی گسترش مناسبات در عرصه­‌های مذهبی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی برآمد. به­‌رغم افزایش رقابت­‌های منطقه‌­ای ناشی از خلاء قدرت در عراق و حضور عربستان سعودی و ترکیه به عنوان رقبای اصلی ایران در منطقه، و همچنین حضور آمریکا بسترهای اصلی برای ایجاد اتحاد راهبردی در مناسبات ایران - عراق به دلایلی بیش از هر زمان دیگری مهیا می‌باشد.

در حقیقت عمق روابط تهران - بغداد دلایل متعددی دارد از جمله: همسایگی و برخورداری از بیشترین مرز زمینی میان دو کشور، وجود مشترکات مذهبی، تاریخی و فرهنگی میان دو ملت، مبادلات گسترده اقتصادی، روابط دوستانه میان مقامات ایران و عراق، تردد مردم این دو کشور به قصد زیارت، سیاست‌های مشترک رهبران تهران و بغداد در موضوعات مختلف که این مهم سبب نزدیکی و همکاری هرچه بیشتر این دو کشور همسایه شده است.

عواملی که برشمرده شد، تنها برخی از دلایل وجود رابطه استراتژیک میان این دو کشور است. عراق از اهمیت و جایگاه بالایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است که برای آن می‌توان دلایل متعددی را بیان داشت. در دوره اخیر حجم گسترده سفرهای مقامات عالی رتبه دو کشور و امضای تفاهم نامه‌های متعدد در حوزه‌های گوناگون را شاهد بوده‌ایم که آخرین آنها سفر حسن روحانی به همراه هئیت عالی‌رتبه سیاسی و اقتصادی به عراق بود که منجر به امضای تفاهم نامه‌های همکاری متعددی شده است.

عراق به عنوان یکی از کشورهای نزدیک به محور مقاومت محسوب می‌شود. تهران و بغداد را نیز می‌توان عمق استراتژیک یکدیگر دانست؛ مقامات ایرانی و عراقی بار‌ها اذعان داشته‌اند که روابط ما با یکدیگر راهبردی است و تحت‌الشعاع متغیرهای دیگر قرار نمی‌گیرد.

حسین امیرعبداللهیان، دستیار ویژه رئیس مجلس در امور بین‌الملل آبان ماه 1397 در برنامه «نگاه یک» شبکه اول سیما تاکید کرد: یکی از­ موفقیت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزه دیپلماسی در سال‌های اخیر را موضوع عراق است و افزود: کشورمان به‌گونه‌ای در سطح نظام و به شکل عالی، تحولات مربوط به­ روابط تهران و بغداد را مدیریت کرد که عراق از یک دشمن بالفعل به متحد راهبردی ایران تبدیل شد.

محمد جواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان در سفر اخیر خود به عراق و در گفت‌وگو با شبکه بی‌بی‌سی عربی تاکید کرد: «ما می‌خواهیم روابط خوبی با عراق داشته باشیم. ما از لحاظ جغرافیایی و تاریخی به هم پیوسته هستیم. حتی هشت سال جنگ که توسط صدام به ایرانی‌ها و حتی خود عراقی‌ها تحمیل شد، نتوانست روابط تاریخی، جغرافیایی و خانوادگی میان ملت ایران و عراق را خراب کند. آمریکا نمی‌تواند روابط میان ایران و عراق را برهم بزند.»

فالح الفیاض رئیس حشدالشعبی و مشاور امنیت ملی عراق نیز دیدار سفر حسن روحانی به عراق را مهم و در راستای منافع دو ملت دانست و گفت: «توسعه روابط و همکاری‌ها میان ایران و عراق زمینه‌ساز تحولات بزرگ در منطقه خواهد بود. رئیس حشد الشعبی، اظهار داشت: گسترش همکاری‌های فرهنگی، علمی و اجتماعی دو کشور پشتوانه مهم و بزرگی برای نزدیکی بیش از پیش دو ملت و توسعه دو کشور خواهد بود». وی تأکید کرد: «عراق همواره خود را مدافع جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌های گوناگون می‌داند و به دستاوردها و پیشرفت‌های سیاسی، اقتصادی، منطقه‌ای و بین‌المللی همسایه برادر خود ایران افتخار می‌کند.»

سلام الزوبعی، معاون اسبق نخست‌وزیر عراق گفته است که می‌توان از همه کشورهای همسایه دست شست مگر ایران؛ زیرا ایران جایگزین و نمونه‌ای ندارد. کرم خزرجی تحلیلگر و کارشناس عراقی مسائل منطقه نیز معتقد است کشور ایران به عنوان هم‌پیمان عراق در خیلی از مسائل سرنوشت ساز است، که از جمله مهمترین مسائل می توان به جنگ علیه تروریسم اشاره کرد. خزرجی در رابطه با روابط فعلی عراق و ایران گفت: روابط دو جانبه عراق و ایران در این مرحله در عالی‌ترین سطح و در بهترین شرایط خود قرار دارد و این روابط براساس همکاری و احترام دوجانبه پابرجاست... روابط حسنه دو ملت ایران و عراق از دیرباز وجود داشته و در زمانی که ملت عراق -و نه نظام صدام- مورد محاصره قرار گرفت تنها ایران بود که با در کنار ملت عراق ایستاد و کمک‌های خود را در سخت‌ترین شرایط دوران تحریم‌ به ملت عراق رساند.

حسن کاظمی قمی، سفیر پیشین ایران در عراق معتقد است به دلایلی مانند: ظرفیت‌های خوب میان دو کشور، اراده رهبران دو کشور برای بهبود همکاری‌ها، اهداف و منافع مشترک میان ایران و عراق و شرایط خاص و ویژه‌ در منطقه از جمله موضوع مبارزه با تروریسم و اشغالگری، روابط میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق به سطح همکاری‌های راهبردی در همه بخش‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و حتی دفاعی و امنیتی کشیده شده است.

در این میان یکی از عوامل اتحاد راهبردی ایران و عراق، شکل‌گیری و ظهور گروه‌های تکفیری در این کشور است. در حالی که پس از ظهور و پیشروی سریع داعش در شهرها و مناطق مختلف عراق بسیاری از بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به حمایت از آن پرداختند و برخی نیز نظاره‌گر تحولات بودند، جمهوری اسلامی ایران نخستین کشوری بود که به حمایت از کشور عراق شتافت و با اتخاذ تدابیری ضمن جلوگیری از پیشروی داعش نقش مهمی در بازپس‌گیری و آزادسازی مناطق تحت اشغال این گروه تروریستی ایفا نموده است.

ورود به موقع جمهوری اسلامی ایران به موضوع و کمک به ارتش و نظام سیاسی عراق، یکی از موانع اساسی گسترش جریان داعش به‌شمار می‌رود. کمک‌های سریع جمهوری اسلامی ایران در مقام تنها حامی میدانی و عملیاتی عراق، ضمن بازسازی روحیه ارتش و دولتمردان عراق و جلوگیری از سقوط بغداد، کربلا، نجف، و اربیل در سازماندهی نیروهای داوطلب مردمی مؤثر واقع شد و به‌تدریج، بازپس‌گیری مناطق اشغال شده آغاز شد.

حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران در پیروزی عراق بر داعش نقش تعیین‌کننده‌ای داشت. در حقیقت، ایران اولین کشوری بود که به یاری عراق شتافت و کمک‌های تسلیحاتی گسترده‌ای را در اختیار ارتش عراق، الحشد الشعبی و نیروهای پیش‌مرگ‌ کُرد گذاشت. علاوه بر آن جمهوری اسلامی ایران، نقش مهمی در آموزش و حمایت از نیروهای الحشد الشعبی، خصوصاً در برابر هجمه‌های تبلیغاتی و رسانه‌ای غرب، عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی ایفا نمود.

نقش جمهوری اسلامی ایران در آزادسازی عراق از چنگال داعش موضوعی است که سیاستمداران عراقی و اکثریت قریب به اتفاق تحلیلگران مسائل منطقه نسبت به آن اذعان دارند. حیدر العبادی، بارها از حمایت و کمک‌های جمهوری اسلامی ایران از دولت و ملت عراق در مقابله با تروریست‌ها قدردانی کرده است. نوری المالکی نیز در گفتگو با شبکه المیادین اعلام نمود: اگر حمایت‌های ایران از عراق در راه مبارزه با تروریسم نبود، امروزه وضعیت و شرایط این‌گونه نبود؛ ایران سلاح در اختیار ما گذاشت و ما با این سلاح‌ها موفق شدیم مقاومت کنیم. ابو مهدی المهندس، نیز در مراسم سومین سالگرد تأسیس الحشد الشعبی، ضمن تأکید بر نقش اساسی ایران در تأسیس، حمایت و پیشرفت الحشد الشعبی، از پشتیبانی ایران قدردانی کرد. المهندس تصریح کرد که اگر ایران نبود، الحشد الشعبی به جایگاهی که اکنون در آن است نمی‌رسید و نمی‌توانست به این پیروزی‌های گسترده در مقابل تروریسم دست‌ پیدا کند.

برهم صالح، رئیس جمهور عراق در اولین سالروز پیروزی کشورش بر داعش در یک سخنرانی گفت: ما از حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران در جنگ علیه داعش به عنوان یک همسایه، دوست و هم پیمان تقدیر می‌کنیم. عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق نیز در دیدار روحانی از عراق و در نشست مشترک هیأت‌های عالی‌رتبه ایران و عراق با از حمایت‌های دولت و ملت ایران در مبارزه مردم عراق با تروریسم داعش تجلیل و قدردانی کرد.