بررسی اجمالیِ آخرین تحولات «برجامی»

به گزارش راهبرد معاصر؛ با روی کارآمدن چهل و ششمین ساکن کاخ سفید در خیابان پنسیلوانیا-پلاک 1600، یعنی جوزف رابینت بایدن جونیور و تشکیل تیم عمل گرا وی در حوزه سیاست خارجی متشکل از افرادی همچون آنتونی بلینکن، وندی شرمن، جان کری، رابرت مالی (نماینده ویژه آمریکا در امور ایران) و ریچارد نفیو معاون نماینده ویژه آمریکا در امور ایران (معمار تحریم های ایران در دوران باراک اوباما!)، برخی احزاب داخلی و دولتمردان بانگ تغییر و تحول در روابط تهران-واشنگتن سر دادند و مدعی شدند که با رفتن دونالد ترامپ و تیم جنگ طلب وی فصلی نوین در روابط دو کشور رقم خواهد خورد و نتیجه انتخابات نوامبر 2020 را «فرصتی تاریخی» نامیدند!

در سوی دیگر منتقدان برجام براساس منطق واقع گرایی، اشاره به تجربیات مذاکرات پیشین با غرب و موضع یکپارچه جمهوری خواهان و دموکرات ها در حوزه سیاست خارجی بویژه در قبال ایران، با اشاره به منویات مقام معظم رهبری در خصوص پیگیری سیاست «اقدام در برابر اقدام» در برابر دولت جدید آمریکا، خواستاری بازنگری در نحوه برخورد با دول غربی بخصوص کم و کیف اجرای تعهدات برجامی شدند.

اکنون پس از گذشت 3 ماه از آغاز دولت جدید دموکرات ها زمزمه های بازگشت بایدن به برجام بخصوص پس از امضاء سند همکاری 25 ساله میان ایران و چین در تهران، بیش از پیش به گوش می رسد. برهمین اساس روز جمعه 2 آوریل 2021 (13 فروردین 1400) نشست کمیسیون مشترک برنامه جامع اقدام مشترک «برجام» به صورت مجازی  و به ریاست «انریکه مورا» معاون دبیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا، با حضور معاونان و مدیران سیاسی وزرای خارجه 4+1 برگزار شد. پس از اتمام این نشست محمد جواد ظریف اعلام کرد با موافقت تمامی کشورهای عضو برجام، جلسه بعدی کمیسیون مشترک برجام  به شکل حضوری در روز سه شنبه 12 آوریل در وین برگزار خواهد شد. بلافاصله پس از انتشار این خبر وزارت خارجه آمریکا نیز اعلام کرد با هدف بازگشت دوجانبه ایران-آمریکا به برجام، در نشست وین حضور خواهند داشت. به گزارش خبرگزاری «سی ان ان» رابرت مالی نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، مسئول تیم مذاکره کننده آمریکایی در مذاکرات برجامی روز سه شنبه در وین خواهد بود. برهمین اساس محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان با همتایان خود لودریان و دومینیک راب وزرای خارجه فرانسه و انگلیس پیرامون آخرین تحولات مربوط به برجام، به بحث و تبادل نظر پرداخت.

 این در حالی است که نمایندگان حزب جمهوری خواه در نامه ای، به مانند دوران باراک اوباما، تهدید کردند که اگر بار دیگر توافق شکست خورده (!) «برجام» به کنگره برده شود آن را رد خواهند کرد. نکته قابل تامل دیگر آن است که تیم جوزف بایدن نیز به مانند دولت پیشین آمریکا به دنبال عبور از برجام و رسیدن به توافقی جامع است که در آن مسائل منطقه ای، موشکی و ... مربوط به ایران نیز گنجانده شود. در این میان تنها اختلاف میان «فیل ها» و «الاغ ها»، تفاوت در تاکتیک کشاندن تهران به پای میز مذاکره است. در داخل ایران اما بعد از سخنرانی ویدیوئی مقام معظم رهبری در روز 29 بهمن 1399 برای جمعی از مردم آذربایجان شرقی، راهبرد کلان «اقدام در برابر اقدام» به عنوان سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران عنوان شد. راهبردی که کم و بیش در اظهار نظرهای اکثر مسئولین کشوری و رجال سیاسی دیده می شود. البته بسیاری از کارشناسان و تحلیل گران معتقدند که اتخاذ این موضع قاطع از سوی معظم له در جهت تقویت تیم مذاکره کننده ایران در مذاکرات برجامی است. ایشان همچنین در سخنرانی سالانه خود در اولین روز سال نو، با اشاره به تغییر شرایط منطقه و فضای بین المللی نسبت به سال 2015 و بدعهدی آمریکایی ها، خواستار تغییر برجام به نفع ایران شدند.

روز یک شنبه 15 فروردین 1400، دکتر عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه ایران گفتگوهای برجامی در وین را دقیقا مبتنی بر مواضع رهبری نظام عنوان کرد. عراقچی در ادامه افزود:«ما در وین هیچ مذاکراتی با آمریکایی ها چه مستقیم و چه غیر مستقیم نخواهیم داشت. ما با کمیسیون مشترک و کشورهای 4+1 مذاکره می کنیم و خواسته و شرط خودمان را برای بازگشت به برجام به آنها اعلام خواهیم کرد.» معاون وزیر امور خارجه کشورمان همچنین به این نکته اشاره کرد که آمریکا اول باید به تعدات برجامی خود بازگردد و همه تحریم هایی را که علیه ایران وضع کرده لغو کند و سپس بعد از راستی آزمایی، تهران بار دیگر به تعهدات برجامی خود بازگردد. وی همچنین طرح هرگونه طرح گام به گام برای مذاکره با آمریکا را رد کرد.

روز 2 آوریل 2021 روزنامه «القدس العربی» چاپ لندن در مقاله ای برگزاری نشست برجامی روز سه شنبه در وین را نشانه ثمربخش بودن تلاش های بین المللی برای نزدیک شدن تهران و واشنگتن به یکدیگر دانست. این در حالی است که ایران و آمریکا در دوران ترامپ تنش های فراوانی را همچون ترور سپهبد قاسم سلیمانی و حمله به پایگاه نظامی عین الاسد را تجربه کردند که منطقه را در لبه تیز جنگ قرار داده بود. نگارنده این مقاله با اشاره خواست طرفین مبنی بر بازگشت ایران به تعهدات برجامی و اعمال محدودیت های هسته ای  و همچنین برداشته شدن تحریم های هسته ای  از سوی آمریکا، مدعی شد که تهران برای چانه زنی در میز مذاکره کارت های بسیاری در جهان عرب از یمن تا سوریه در اختیار دارد.

«نیویورک تایمز» نیز در مقاله ای به قلم فرناز فصیحی، دیوید سنگر و استیون ارلانگر با اشاره به جلسه کمیسیون مشترک برجام در وین با حضور تیم آمریکایی، فرآیند بازگشت ایران به تعهدات هسته ای و برداشتن تحریم ها از سوی آمریکا تا پیش از انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن (خرداد ماه 1400 ) را بسیار پیچیده عنوان کرد. در ادامه نگارندگان این مقاله به جوزف بایدن هشدار دادند که با دقت در برداشتن گام ها در قبال ایران عمل کند و سبب ایجاد شائبه نرمش و دادن امتیاز به ایران در میان نمایندگان جمهوری خواه و حتی دموکرات نشود. همچنین عقب نشینی ایران از تعهدات برجامی مانند توقف دسترسی بازرسان آژانس به مراکز اعلامی و غیر اعلامی، برنامه موشکی و حمایت از گروه های نیایتی مانند حزب الله و حماس از جمله چالش های پیش روی بایدن برای بازگشت به برجام عنوان شد.

در آخر باید گفت با وجود اظهار نظرهای مثبتی که از سوی مقامات کشورهای عضو برجام در قبال بازگشت آمریکا و ایران به تعهدات برجامی عنوان شده است، اما واقعیت آن است که مسیر طولانی و پیچیده در پیش رو تمامی بازیگران است. آمریکا به دنبال گسترش برجام به قراردادی منطقه ای و موشکی است و در سوی دیگر تهران نیز به دنبال لغو یکباره تحریم ها بخصوص تحریم های وضع شده در دوره ترامپ می باشد. همچنین انباشت تجارب منفی ازسوی طرف آمریکایی در مذاکرات پیشین بر سخت تر شدن این دور از مذاکرات افزوده است.

دیگر مانع جدی مسئله زمان بر بودن تحریم های تحت عنوان مبارزه با تروریسم است که لغو آن ها در سیستم داخلی آمریکا بسیار زمان بر است و سبب می شود تا دولت بایدن نتواند به یکباره به برجام بازگردد. ذکر این نکته نیز ضروری است که آمریکا و اروپا به دنبال حفظ شاکله تحریم های دوره ترامپ هستند تا با استفاده از این اهرم، از ایران در مسائل موشکی و منطقه ای امتیاز بگیرند. به زبان ساده تر بازگشت به توافق سال 2015 کار ساده ای نیست؛ بخصوص اگر ایران بر روی برداشته شدن یکباره تحریم ها اصرار بورزد. اگر این دور از مذاکرات وین با بن بست مواجه شود، احتمال پیگیری سیاست سخت افزاری علیه منافع ایران توسط آمریکا و متحدان منطقه اش مانند اسرائیل و عربستان سعودی دور از ذهن نیست. هرچند احتمال تحقق سناریو دادن امتیازهای محدود از سوی دو طرف برای مدیریت و کنترل تنش ها محتمل ترین گزینه است.

نتیجه گیری

«هر آن چیزی که من دارم مال من است و هر آن چیزی که تو داری قابل مذاکره است». این اصطلاح رایج در روابط بین الملل را شاید بتوان منطق اصل آمریکایی ها در مذاکره با سایر کشورهای جهان دانست. یکی از نقاط ضعف اصلی برجام که اکثر دولتمردان ایرانی نیز به آن اشاره کردند، سیاست «نقد» گرفتن آمریکا و «نسیه دادن» است؛ بدین شرح که ایرانی ها باید تمام تعهدات خود را به شکل دقیق انجام دهند و سپس بعد از تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی‌، آنگاه آمریکایی ها تحریم های هسته ای را لغو خواهند کرد. حال پس از خروج نئوکان ها از کاخ سفید، بار دیگر‌ دموکرات ها ادعا گفتگو و سازش با تهران را از سر گرفتند‌. اما در این دور از مذاکرات هسته ای، مقام معظم رهبری با ترسیم سیاست قطعی «اقدام در برابر اقدام» و لغو تمامی تحریم ها، سبب تقویت موضع جمهوری اسلامی ایران و مانع زیاده خواهی طرف غربی شدند.