نگاه مسکو به تحریم‌های آمریکا علیه ایران و آینده برجام

به گزارش راهبرد معاصر؛ پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری امیدها را نسبت به تغییر رویکرد آمریکا در قبال برجام افزایش داد. واشنگتن در مه 2018 به صورت یکجانبه از توافق هسته‌ای خارج و تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای را علیه ایران تحمیل نمود. تحریم‌های ایالات متحده باعث شد تا تعداد قابل توجهی از شرکت‌های خارجی مجبور شوند ایران را ترک کنند. شرکت‌های اتحادیه اروپا بیشترین آسیب را دیده‌اند. علاوه بر این در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، با فرمان‌های اجرایی 13846، 13871، 13876، 13902 و 13949 اقدامات محدودکننده علیه ایران افزایش یافت و در مقابل تهران شروع کرد تا به تدریج برخی از تعهدات برجامی خود را نقض کند.

یکی از ویژگی‌های رویکرد ایالات متحده در دوران ترامپ، ترکیب موضوعات هسته‌ای با سایر مسائل و پیوند تحریم‌ها با این مسائل بود. چنین مواردی شامل گسترش موشک‌های بالستیک، آزادی شهروندان آمریکایی، خروج نیروهای ایران از سوریه، پایان حمایت از حوثی‌ها در یمن و ... است. واشنگتن مورد انتقاد تمامی اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفت (برجام بر اساس چارچوب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل از اعتبار بین المللی برخوردار است). اگر چه اتحادیه اروپا از الگوی رفتاری ایالات متحده انتقاد کرد اما نتوانست بر متحد آمریکایی خود تاثیر بگذارد. ایالات متحده حتی در زمان شیوع کووید 19 رژیم تحریمی سختگیرانه خود را علیه ایران حفظ و با هیچگونه معافیت بشردوستانه‌ای موافقت نکرد.

به نظر می‌رسد که تمدید تحریم‌های آمریکا آسیب چشمگیری بر اقتصاد ایران وارد کرده است. با این حال واشنگتن نیز عمدتا در انزوای دیپلماتیک به سر می‌برد. در حالی که قبلا ایالات متحده به سادگی می‌توانست نقطه نظرات متحدان و شرکای خود را در توافق هسته‌ای نادیده بگیرد، برجام به دو دلیل همچنان مهم باقی مانده است. نخستین فعالیت ایران و از سرگیری برنامه هسته‌ای است. تحریم‌های یک جانبه آمریکا به اقتصاد ایران آسیب می‌رساند، اما بعید به نظر می‌رسد که تهران را مجبور به کنار گذاشتن توسعه هسته‌ای کند. اکنون ایالات متحده در معرض ریسک دور دیگری از توسعه فعالیت‌های هسته ای ایران قرار دارد. بر خلاف دهه 2000 ائتلاف‌سازی بین‌المللی برای خنثی‌سازی برنامه هسته‌ای توسط واشنگتن بسیار دشوارتر خواهد بود. به خصوص این که آمریکایی‌ها خودشان از برجام خارج شدند.

دلیل دوم اما احتمال عرضه گسترده تسلیحات متعارف به ایران است که تا چندی پیش به دلیل قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد ممنوع بود. اگر چه فرمان اجرایی شماره 13949 ترامپ، تامین‌کنندگان تسلیحات متعارف به ایران را تهدید می‌کند اما امکان اینکه روسیه و چین به صادرات تسلیحات به ایران اقدام کنند، بسیار بالا است. به تعبیر دیگر، اگرچه بازگشت آمریکا به بحث برجام منطبق با تعهد رئیس‌جمهور جدید به دیپلماسی چندجانبه است اما با این حال بدان معنا نیست که ایالات متحده موافقت خواهد کرد که به وضع موجود بازگردد.

ماراتن دیپلماتیک برای احیای مجدد برجام بلافاصله پس از روی کار آمدن جو بایدن، رئیس جمهور جدید آمریکا آغاز شد. اولین مانع انتظار می‌رود توالی اقدامات (قدم نخست) باشد. تهران تنها پس از لغو تحریم‌های آمریکا آمادگی خود را برای بازگشت به اجرای برجام اعلام کرده است. در نقطه مقابل واشنگتن موضع مخالفی را اتخاذ می‌کند. آنها تاکید دارند که ایران ابتدا باید تعهدات برجامی نقض شده را معکوس سازد و سپس تحریم‌ها لغو شوند. همزمان طرفین یک سری مشورت و رایزنی با طرف‌های دیگر را آغاز کرده‌اند. چین خواستار مذاکرات چندجانبه شده است. اتحادیه اروپا داوطلب شد که در مذاکرات میانجیگر شود، اما در اواخر ماه فوریه، ایران از نشست غیررسمی با ایالات متحده با میانجیگری ژوزف بورلريال رئیس دیپلماسی اتحادیه اروپا خودداری کرد.

مواضع روسیه در مورد توافق هسته‌ای موارد زیر را نشان می‌دهد:

نخست اینکه مسکو از بازگشت به مذاکرات هسته‌ای استقبال می‌کند. دوم، روسیه بر لزوم تفکیک موضوعات هسته‌ای از سایر موضوعات تاکید دارد. در غیر این صورت احتمال دستیابی به هرگونه مصالحه‌ای تردیدآمیز است. سوم، وزارت امور خارجه روسیه پیشنهاد «رویکرد هماهنگ» (همزمانی) را ارائه می‌دهد یعنی واشنگتن و تهران باید به طور همزمان به تعهدات خود عمل کنند. ایالات متحده دارایی‌های بلوکه شده ایران را آزاد و تحریم‌ها را لغو کند و ایران به تدریج به چارچوب توافق هسته‌ای بازگردد. بازگشت به تعهدات برجامی در عین حال، بیشتر به این وابسته است که رویکرد همزمانی دقیقا از چه چیزهایی تشکیل شده باشد. برای نمونه، ایالات متحده می‌تواند فرمان اجرایی سال‌های 2019 و 2020 ترامپ را لغو کند، اما کلیه تحریم‌های تمدیدشده در سال 2018 را حفظ کند. در این شرایط ایران نیز بعید است که به تعهدات خود عمل کند. در این فرایند زمان‌بندی نیز بسیار مهم است.

در فرایند برجام عوامل سیاسی داخلی را نیز باید در نظر گرفت. انتخابات پیش‌رو در ایران ممکن است بر دیپلماسی این کشور تأثیر بگذارد. در ایالات متحده چرخه سیاسی به تازگی آغاز شده اما نهادها و موسسات نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای را ایفاء می‌کنند. حتی اگر جو بایدن با دستورات خود تصمیمات دونالد ترامپ را لغو و ایالات متحده را به وضع موجود بازگرداند، او قادر نخواهد بود تعدادی از قوانین ایالات متحده را در مورد مسائل ایران تغییر دهد. علاوه بر این رئیس جمهور هنوز هم باید به طور مرتب به کنگره گزارش دهد و اجرای برجام را تایید کند.