هشدار جدی/ معضلات هفتگانه صنعت گاز در ایران

به گزارش راهبرد معاصر؛ صنعت گاز در ایران، از جمله صنایع مظلوم و «سوء استفاده شده»ای است که به دلیل وفور و ارزانی منابع، تا کنون چندان که باید، به آن توجه نشده و اکنون با افت تولید در مخازن گازی همچون پارس جنوبی، کشور به شرایط بحرانی و وخیمی گام می‌گذارد. مدیریت گاز در ایران، توازن ناموزون و غیراقتصادی را رقم زده، به طوری که که از مجموع تولید گاز متان، حدود 75 درصد آن در بخش خانگی و تجاری، حدود 12 درصد در نیروگاه‌ها و حدود 13 درصد در صنایع اصلی و برای تزریق به میدان‌های نفتی و صادرات، مصرف می‌شود؛ این در حالی است که اُفت فشار تولیدی، سهم صنایع اصلی و نیروگاه‌ها را کمتر می‌کند تا مصارف خانگی با مشکل روبه‌رو نشود. برای حل این معضل نیاز است تا مشکلات و موانع موجود برای حل این نقصان را مرور کرد.

مطابق اصول سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، توسعه و افزایش صادرات گاز یکی از راهکارهای مقابله با آسیب‌پذیری درآمدهای نفتی به شمار می‌رود، اما تا کنون آنچنان که شایسته است، دیپلماسی انرژی مؤثر و راهبردهای کارآمدی در این بخش به کار گرفته نشده است.

بر اساس آخرین آمار ارائه شده از سوی شرکت ملی گاز ایران، هم‌اکنون مجموع (ظرفیت) تولید گاز غنی در ایران 930 میلیون مترمکعب در روز بوده که از این مقدار 830 میلیون مترمکعب (معادل پنج میلیون بشکه نفت خام)، گاز متان است که به شبکه خطوط لوله گاز طبیعی تزریق می‌شود. به‌طور میانگین روزانه 615 میلیون مترمکعب گاز در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود. حدود 90 تا 100 میلیون مترمکعب گاز نیز روزانه در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود و مابقی گاز در صنایعی همچون سیمان، فولاد، پتروشیمی و… به مصرف می‌رسد و بخشی هم برای تزریق به میدان‌های نفتی و همچنین به صادرات، اختصاص دارد.

معضلات هفتگانه صنعت گاز در ایران

با وجود این شرایط، صنعت گاز هم‌اکنون با معضل‌ها و گلوگاه‌های متعددی روبه‌رو است که مهم‌ترین این مشکلات عبارت هستند از: عدم اهتمام به تکمیل زنجیره ارزش افزوده در صنعت گاز، فقدان اهتمام به ذخیره‌سازی گاز برای مصرف در مواقع اضطرار، عدم تحقق افزایش حجم صادراتی گاز با وجود تصریح سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و سند چشم‌انداز، فقدان سیاست‌گذاری مناسب در حوزه تولید و به‌ویژه مصرف، عدم اهتمام به جایگزینی گاز طبیعی به جای سایر سوخت‌های فسیلی و فرآورده‌هایی همچون بنزین، قیمت‌گذاری نامناسب نرخ خوراک واحدهای صنعتی و پتروشیمی و به زبان بهتر ارزان‌فروشی گاز (که رانت ایجاد می‌کند)، عدم توسعه جایگاه‌های عرضه گاز طبیعی فشرده شده در کشور، نبود برنامه عملیاتی برای افزایش تزریق گاز به میدان‌های نفتی به‌منظور حفظ و نگهداشت تولید و افزایش بهره‌وری است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و نگرانی‌هایی که در سال‌های آینده پیش روی صنعت گاز قرار دارد، منفی شدن تراز (تولید و مصرف) گاز طبیعی کشور است؛ در حالی که حتی با بکارگیری راهبردهای عملیاتی و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای و نگهداشت تولید مناسب برای میدان‌های گازی، باز هم مسئله رشد تقاضا و مصرف بی‌رویه این حامل انرژی در بخش‌های غیرمولد کماکان پابرجاست.

مصرف گاز طبیعی در کشور در بخش‌های خانگی، تجاری، نیروگاه‌ها و صنایع اصلی، رشد ناموزون و نامتعارفی دارد، به طوری که بر پایه پیش‌بینی‌های انجام شده، با فرض اعمال سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف گاز، تراز گاز کشور از نیمه دوم سال 1400 منفی خواهد شد؛ این به آن معنی است که مصرف گاز از تولید آن پیشی می‌گیرد؛ بر این اساس، در سال جاری میزان تولید و عرضه گاز 812.5 میلیون مترمکعب در روز پیش‌بینی می‌شود، در حالی که میزان مصرف گاز 834.1 میلیون مترمکعب برآورد شده است؛ یعنی در سال 1400 تراز گازی کشور 21.5 میلیون مترمکعب در روز و طبق جدول پیش رو، تراز گاز کشور در چهار ماه سرد امسال منفی خواهد بود و به 29.9 میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید. به بیان دیگر، در سال جاری نیز همچون سال گذشته پدیده‌هایی همچون قطعی گاز، قطعی برق یا حتی آلودگی هوا ناشی از سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها تشدید خواهد شد؛ به ویژه اینکه در این شرایط، برای مدیریت توزیع و مصرف گاز در شمال شرقی کشور از محل قرارداد منقضی شده واردات گاز از ترکمنستان هم حسابی نیست.

این منفی بودن تراز گاز کشور تا پس از سال 1404 نیز ادامه خواهد یافت تا اینکه در سال 1410 به دلیل به ثمر رسیدن پروژه‌های افزایش تولید گاز از میدان‌های جدید گازی، دوباره مثبت شود. طبق برآورد شورای عالی انرژی برای افزایش تولید گاز از میدان‌های جدید به سرمایه‌ای معادل 50 میلیارد دلار نیاز است که تنها در صورت جذب این سرمایه، اهداف تولیدی محقق خواهد شد؛ این در حالی است که افزایش تولید از میدان‌های گازی کشور با ابهام‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو است؛ از جمله اینکه این افزایش تولید از محل توسعه کدام میدان‌های گازی محقق خواهد شد؟

از سوی دیگر، پیش‌بینی می‌شود تراز گاز کشور دوباره در سال 1420 منفی شود و مصرف گاز به اندازه 111 میلیون مترمکعب در روز از تولید آن سبقت بگیرد؛ این موضوع حاکی از آن است که هرچند با اجرای پروژه‌های افزایش تولید برای مدت 10 سال (1410 تا 1420) می‌توان تولید را با میزان مصرف برابر کرد، اما در صورت تداوم روند کنونی مصرف و عدم اجرای پروژه‌های عملیاتی در حوزه بهینه‌سازی مصرف، سرانجام تولید از مصرف گاز عقب خواهد ماند.

جدول زیر که برگرفته از سند «تراز تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور تا افق 1420 » مصوبه شورای عالی انرژی کشور و از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور ابلاغ شده است، از مشکلات چشمگیر و نگران‌کننده‌ای پیش روی صنعت گاز کشور حکایت دارد.

جدول عرضه و تقاضای گاز طبیعی (تراز گازی کشور):

این جدول به روشنی وضعیت تراز گازی کشور را نمایش می‌دهد و حاوی نکته‌های قابل تأملی است که باید در سیاست‌گذاری‌های کلان در بخش انرژی کشور به آنها توجه شود:

نخست اینکه برنامه‌ریزی افزایش تولید از محل میدان‌های گازی لازم است تبیین شود. بزرگترین میدان گازی جهان (پارس جنوبی) و پتانسیل اصلی تولید گاز کشور کم‌وبیش توسعه یافته و هم‌ اکنون به مرحله اُفت فشار و کاهش تولید رسیده است، از این رو، افزایش تولید گاز این محل، غیرمنطقی و غیرعملیاتی به نظر می‌رسد.

دوم انکه عدم برنامه‌ریزی برای افزایش تزریق گاز به میدان‌های نفتی، به طوری که افزایش ضریب بازیافت از این میدان‌ها، در برنامه مهم‌ترین سیاست‌های کلان صنعت نفت باید قرار بگیرد. همچنین افزایش چشمگیر سهم خانگی از مصرف گاز طبیعِ نیز پِش‌بینی شده است، در حالی که مصرف بخش صنایع اصلی و غیرعمده، کشاورزی و مشابه آنها که نقش اساسی در افزایش تولید ناخالص داخلی و متعاقب آن، افزایش زنجیره ارزش افزوده دارند، کم‌وبیش رشدی نخواهند داشت. به بیان دیگر، پیش‌بینی‌های حاصل از برنامه‌ریزی‌های دولت نشان می‌دهد در سال‌های آینده و همچنین در دو دهه آتی، به جای اینکه گاز در مسیر حداکثرسازی ارزش افزوده و همچنین افزایش بهره‌وری قرار گیرد، به‌عنوان سوخت در بخش‌های خانگی، تجاری و بخش‌های کمتر مولد اقتصادی مصرف خواهد شد.

با روی کار آمدن دولت جدید، انتظار است با درک صحیح از شرایط ویژه‌ای که کشور در حوزه پر بسامد انرژی گرفتار آن است، با رویکردی متحولانه و راهبردی، واقع‌بینانه و عملیاتی به معضل‌های پیش روی صنعت نفت و به تبع آن صنعت گاز، به طور جدی و با اولویت بالا رسیدگی شود. پیش‌بینی می‌شود زمستان 1400، یکی از دشوارترین دوران کاری پیش روی وزارت نفت دولت آتی باشد که امید است از هم‌اکنون با بکارگیری روش‌های کارآمد و کارگشا درباره مدیریت بهینه تولید و مصرف، در زمستان شاهد بحران تأمین گاز نباشیم./تسنیم