یادداشت اختصاصی مهدی خورسند، کارشناس مسائل اوراسیا؛
درهای باز تجارت اوراسیا به روی ایران
وظیفه مهم دولت برنامه‌ریزی برای حضور با دانش تجار در بازار اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. تجار ایرانی این بازار را نمی‌شناسند یا دست کم قوانین حضور در این بازار را نمی‌دانند. علاوه بر تجارت با اعضای این اتحادیه، ایران باید نگاه جدی برای احیای نقش ترانزیت خود برای اعضای محصور در خشکی داشته باشد. اعضای این اتحادیه برای دسترسی به آب‌های گرم و آزاد جنوبی به ژئوپلیتیک امن، کوتاه و به‌صرفه ایران نیاز مبرم دارند.
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در روزهای گذشته توافقنامه‌ای میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا شد و پس از آن ایران و اعضای این اتحادیه در حدود 7 هزار کالا تبادل تجاری با تعرفه صفر خواهند داشت. علاوه بر مزایای تجاری، همگرایی ایران با نهادی منطقه‌ای موضوعی مثبت به شمار می‌رود.
انواع گوناگون همگرایی منطقه‌ای در بخش‌های مختلف جهان شکل می‌گیرد که تشکیل اتحادیه‌های گمرکی یکی از انواع آن است. اتحادیه گمرکی اوراسیا سال‌ها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تجربیات مختلف همگرایی که کشورهای پساشوروی آن را تجربه کرده‌اند، اکنون جدیدترین و مهم‌ترین روند همگرایی در منطقه پساشوروی است.
برای نشان دادن اهمیت اقتصادی اتحادیه اوراسیا کافی است بدانیم کشورهای متعددی از قاره‌های مختلف مذاکراتی برای پیوستن به آن آغاز کرده‌اند
اتحادیه گمرکی اوراسیا در سال 2010 میلادی ایجاد و در سال 2015 میلادی وارد مرحله اتحادیه اقتصادی اوراسیا شد. گسترش پدیده جهانی‌شدن اقتصاد سبب شد روابط و همکاری کشورها در راستای کسب منافع در قالب همکاری‌های منطقه‌ای در دستور کار بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه به‌ویژه ایران قرار بگیرد. تعامل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایران را در ایجاد زمینه‌های لازم برای تجارت آزاد و همگرایی اقتصادی با خود مشتاق کرده است.
رویکرد دیپلماسی اقتصادی ایران در دولت جدید و اولویت داشتن همسایگان در این رویکرد سبب شد کشورمان به سرعت از سوی نهادهای منطقه‌ای پذیرفته و به بازیگری محوری برای کشورهای منطقه تبدیل شود. پس از نهایی شدن فرایند دائمی شدن عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، تهران توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را امضا کرده است.
برای نشان دادن اهمیت اقتصادی این اتحادیه که بیش از ۲۰میلیون کیلومتر مربع وسعت، ۱۸۳میلیون نفر جمعیت و حدود ۵ هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی (برحسب برابری قدرت خرید) دارد، کافی است بدانیم کشورهای متعددی از قاره‌های مختلف مذاکراتی برای پیوستن به آن آغاز کرده‌اند یا انعقاد قرارداد تجارت آزاد با این مجموعه را دنبال می‌کنند که در میان آنها صربستان، ازبکستان، آلبانی، مقدونیه شمالی، هندوستان، ویتنام و برخی کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین دیده می‌شوند.
کارشناسان اقتصادی براین باورند اگر جنگ تعرفه‌ای آمریکا با چین گسترش یابد و واشنگتن بیش از پیش دستاوردهای سازمان تجارت جهانی را پایمال کند، چین به اتحادیه اقتصادی اوراسیا (که با بیشتر اعضای آن پیوندهای نژادی، فرهنگی دیرینه دارد و عمدتاً در مسیر جاده ابریشم قرار دارند) خواهد پیوست و این منطقه را به بزرگترین قطب اقتصادی دهه آینده تبدیل خواهد کرد.
طبق اطلاعات کسب شده از کمیسیون اقتصادی این اتحادیه، اهداف مهم اقتصادی اوراسیا به اختصار عبارتند از؛
- مبادله آزادانه کالا و خدمات میان کشورهایی که عضو اتحادیه هستند
- آزادی نقل و انتقال سرمایه و نیروی کار در قلمروی اتحادیه
- سهولت تجارت اعضا با یکدیگر
- یکسان‌سازی مقررات و تشریفات گمرکی اعضا
- تلاش برای تبدیل اتحادیه به بازار مشترک اقتصادی
- یکسان‌سازی تعرفه‌های گمرکی و حذف تدریجی آنها
- اتخاذ خط مشی مشترک در بخش‌های صنعت، کشاورزی، انرژی و...
علاوه بر نکات گفته شده، در اجلاسیه اخیر اتحادیه اقتصادی اوراسیا که حدود 15 روز پیش برگزار و روسیه به عنوان رئیس دوره‌ای آن انتخاب شد، اعضا موظف شدند سازوکار شفاف اقتصادی و تجارت آزاد را با یکدیگر در پیش بگیرند. اهمیت این اتحادیه برای روسیه که بازیگر محوری آن به شمار می‌رود، پس از جنگ اوکراین دوچندان شد و روس‌ها که در برابر تحریم‌های غربی هستند، به دنبال کسب منافع از بازارهای منطقه تحت نفوذشان هستند.
حدود ۴۰ کشور تاکنون آمادگی خود را برای پیوستن به اتحادیه اوراسیا و عقد قرارداد تجارت آزاد یا ترجیحی با آن اعلام داشته‌اند که می‌توان پیش‌بینی کرد بازار وسیعی برای تجارت کالا و خدمات در دسترس اعضای این اتحادیه در آینده قرار خواهد داشت
روس‌ها به دنبال مقابله با تحریم‌های دلاری هستند و اعضای اتحادیه اوراسیا بر مبنای ارزهای ملی خود مبادلات تجاری انجام می دهند؛ اتفاقی که در جریان اجلاسیه اخیر سازمان همکاری شانگهای نیز رخ داد و اعضا تصمیم گرفتند در فرایند ارتباطات اقتصادی تعریف شده در این سازمان، روند دلارزدایی را با سرعت زیادی دنبال کنند.
اگر به این نکته توجه کنیم که حدود ۴۰ کشور تاکنون آمادگی خود را برای پیوستن به اتحادیه اوراسیا و عقد قرارداد تجارت آزاد یا ترجیحی با آن اعلام داشته‌اند می‌توان پیش‌بینی کرد چه بازار وسیعی برای تجارت کالا و خدمات در دسترس اعضای این اتحادیه در آینده قرار خواهد داشت.
علاوه بر اینکه همکاری و تعامل با نهادهای منطقه‌ای موجب اعتبار و بالا رفتن وزن سیاسی و اقتصادی کشورها می‌شود، امضای این توافق برای تهران نیز از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است. عضویت و همکاری در نهادهایی که دلارزدایی را قطعی در دستور کار دارند، برای ایران که زیر شدیدترین تحریم‌های دلاری غرب قرار دارد، مزیت بزرگی به شمار می‌رود و می‌تواند ایران را به بازارهای جدیدی برساند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایران ارتباط بسیار خوبی با بسیاری از جمهوری‌های استقلال‌یافته از اتحاد جماهیر شوروی داشت، ولی این ارتباط در سه دهه گذشته تحت نظام های معنایی منفی و متغیرهای مداخله‌گر و البته بی توجهی دولت های گذشته به بازار و ظرفیت همکاری با همسایگان شمالی از دست رفت و تقریباً در انتهای دهه 90 هجری شمسی نازل‌ترین سطح روابط را با همسایگان شمالی شاهد بودیم.
اگر بخواهیم به صورت ملموس برخی مزایای ناشی از تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را برای ایران به اختصار شرح دهیم می‌توان به این موارد پرداخت؛
- دستیابی به بازار وسیع که توانمندی بالایی برای جذب انواع کالاهای صادراتی ایران دارد
- توسعه صنعت گردشگری کشور و جذب توریست‌هایی که از سطح توقعات بالایی ندارند و به دنبال جاذبه‌های گردشگری استثنایی نیستند
- افزایش درآمدهای ارزی ایران از محل ترانزیت کالا و بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی ویژه ایران که قاره آسیا را از مسیر ترکیه به اروپا وصل می‌کند
- کم‌اثر کردن تحریم‌های اقتصادی غیرمنطقی و ظالمانه آمریکا به سبب پیوند دادن اقتصاد کشور به اتحادیه‌ای که اعضای آن خط مشی دیگری دارند و از سیاست‌های کشورهای غربی پیروی نمی‌کنند
- تمایل کشورهای عضو این اتحادیه به استفاده از پول‌های ملی یکدیگر (روبل روسیه، روبل بلاروس، درام ارمنستان، سام قرقیزستان و تنگه قزاقستان و حذف دلار آمریکا به‌عنوان ارز مرجع در مبادلات اقتصادی با یکدیگر).
در این میان باید به چند نکته دقت کرد؛
نخست، اینکه پیوستن به هر اتحاد و پیمانی علاوه بر مزیت‌ها، دارای محدودیت‌هایی نیز هست. قوانین داخلی این اتحادیه ها باید به صورت کامل شناخته و سپس برای عضویت اقدام شود. برخی تحلیلگران معتقدند فارغ از اهداف و زمینه‌ها و انتفاع اقتصادی، بررسی موشکافانه‌تر روابط اتحادیه اقتصادی اوراسیا با جهان خارج نشان می‌دهد این اتحادیه آشکاراً عمدتا در خدمت منافع راهبردی چند کشور خاص است. برخی دیگر از تحلیلگران وجود چنین نهاد منطقه‌ای و عضویت و همکاری با آن را دارای اهمیت می دانند و با عینک و رویکرد «نظریه منطقه‌گرایی» به اتحادیه نگاه می کنند.
آنها بر این باورند اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند برای دولت‌های عضو آن مفید واقع شود. این گروه معتقدند در جهان امروز مناطق و تشکل‌های منطقه‌ای تأثیر بیشتری در قیاس با دولت‌ها در عرصه بین‌المللی دارند. براین اساس اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند به عنوان پروژه‌ای منتج از منطقه‌گرایی اوراسیا نگریسته شود و در راستای تمایل جهانی ایجاد گروه‌بندی‌های منطقه‌ای با هدف ارتقای همکاری‌ها و محافظت در برابر تأثیرات منفی جهانی شدن عمل کند. ناظران معتقدند، این نهاد می‌تواند به کشورهای عضو برای بهبود قابلیت رقابت جهانی آن کمک کند.
دوم، اینکه با توجه به همسایگی چین با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و توافقنامه تجارت آزاد که میان اتحادیه با چین امضا شده، دیدگاه چین و محافل آکادمیک و اجرایی آن به اتحادیه حائز اهمیت است. برنامه‌های گسترده چین برای احیای جاده ابریشم و اختصاص صدها میلیارد دلار اعتبار برای تحقق این هدف و اتصال شرق آسیا (از مسیر کشورهای مستقل مشترک المنافع) به حوزه بالکان و اروپای شرقی بدون شک در گسترش روابط اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا تأثیری پردامنه خواهد داشت که ایران نیز به سبب قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و همکاری با این اتحادیه از آن بهره‌مند خواهد شد.
سوم، اینکه توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا صرفاً با امضای چند موافقتنامه تجاری یا برخورداری از تعرفه‌های ترجیحی امکان‌پذیر نیست و نیازمند آگاهی از ویژگی‌های بازارهای کشورهای این منطقه، ذوق و سلیقه مصرف‌کنندگان، کسب اطلاع از شبکه‌های توزیع این کشورها و بهره‌گیری از مهم‌ترین ابزارهای بازاریابی مشارکت فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و تخصصی و به ویژه برپایی نمایشگاه‌های اختصاصی است که در آنها کالاها و خدمات مورد نیاز شهروندان این کشورها و کانال‌های توزیع آنها به معرض نمایش گذاشته شود.
وظیفه مهمی که دولت دارد، برنامه‌ریزی سریع برای حضور با دانش تجار در بازار اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. تجار ایرانی این بازار را نمی‌شناسند یا دست کم قوانین حضور در این بازار را نمی‌دانند که بهتر است وزارتخانه های اقتصاد و صنعت، معدن و تجارت و به صورت مشخص سازمان توسعه تجارت ایران دوره‌های آموزشی و حتی جزوات معرفی ساختار، قوانین و کارکردهای این اتحادیه را به صورت عمومی منتشر کنند تا تجار با علم و دانش وارد این بازار شوند.
علاوه بر تجارت با اعضای این اتحادیه، ایران باید نگاه جدی برای احیای نقش ترانزیت خود برای اعضای محصور در خشکی داشته باشد. اعضای این اتحادیه برای دسترسی به آب‌های گرم و آزاد جنوبی به ژئوپلیتیک امن، کوتاه و به‌صرفه ایران نیاز مبرم دارند، ولی در سال‌های گذشته برای استفاده از این فرصت کمترین توجه شد و امید است در دولت سیزدهم این اقدامات به صورت هدفمند دنبال شود.
تکمیل راه گذر شمال-جنوب در قطعه ریلی رشت-آستارا یکی از اصلی‌ترین حلقه‌های مفقوده این جورچین است که دولت باید در دستور کار قرار دهد تا تهران بتواند از فرصت درآمد ناشی از ترانزیت بار و مسافر اعضای این اتحادیه نهایت بهره را ببرد.