تغییر محسوس سیاست خارجی عربستان

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ تعامل سازنده با قدرت‌های منطقه‌ای به جای وضعیت تقابلی و مداخه‌جویانه به عربستان اجازه می‌دهد تمرکز خود را بر روی برنامه تحول اقتصادی و سند چشم‌ انداز 2030 بگذارد و نفوذ خود را در جهان تقویت کند، اما درگیری‌های منطقه‌ای محدودیت‌ها و موانعی را که دیپلماسی سعودی با آن مواجه می‌باشد، آشکار کرد.

ترکیبی از متغیرها نظیر کاهش اعتماد به تضمین‌های امنیتی آمریکا، ضرورت اجرای اصلاحات اقتصادی و نیز هزینه‌های مادی و غیرمادی مداخله نظامی در یمن به تغییر سیاست خارجی عربستان سعودی منجر شد. با وجود این، عامل کلیدی که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان را تکان اساسی داد و متوجه اشتباه بودن سیاست خود کرد، حادثه سپتامبر 2019 بود که پالایشگاه نفتی بقیق و میدان نفتی خریص با موشک‌های کروز و پهپاد هدف حمله قرار گرفتند و بیش از نیمی از تولید نفت عربستان سعودی مختل شد. در واکنش به این حمله و با توجه به تصمیم ایالات متحده آمریکا برای خودداری از اقدام متقابل علیه ایران، ریاض تلاش‌های خود را برای گفت وگوی غیرمستقیم با ایران و تنش‌زدایی با تهران آغاز کرد.

مذاکراتی که در دوره‌های مختلف به وسیله عمان و عراق در دوره دو ساله تسهیل شده بود، سرانجام در مارس 2023 نتیجه داد و عربستان سعودی با میانجیگری چین بر سر احیای روابط دیپلماتیک با ایران به توافق دست یافت

عربستان سعودی پس از کنار گذاشتن سیاست تقابلی، در نشست سران شورای همکاری خلیج فارس که ژانویه 2021 در العلا برگزار شد، به محاصره چهار ساله قطر پایان داد. دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز از این روند پیروی کردند و به این ترتیب اختلافات درون کشورهای خلیج فارس پایان یافت. سپس دیپلمات‌های سعودی آوریل 2022 با میانجیگری سازمان ملل متحد با آتش‌بس با حوثی‌های یمن موافقت کردند. سیاست‌گذاران سعودی گفتمان خود را درباره ترکیه تغییر دادند. در نشستی که ژوئن 2022 میان محمد بن سلمان و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در آنکارا برگزار شد، دو طرف بر آغاز دور جدیدی از همکاری در روابط دوجانبه متعهد شدند.

به تبع آن، ریاض از تلاش نافرجام خود برای سرنگونی بشار اسد، رئیس جمهور سوریه عقب نشینی کرد. شاهزاده فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان در سخنانی که فوریه 2023 در کنفرانس امنیتی مونیخ ایراد کرد، گفت: انزوای بشار اسد روبه پایان است و ادامه وضعیت موجود امکان‌پذیر نیست. هیچ راهی برای دستیابی به اهداف حداکثری وجود ندارد.

سه ماه بعد عربستان میزبان نشست اتحادیه عرب بود؛ در آن نشست اسد پس از 12 سال مورد استقبال قرار گرفت و کار نمایندگی‌های دیپلماتیک دو کشور از سرگرفته شد. همچنین مذاکراتی که در دوره‌های مختلف به وسیله عمان و عراق در دوره دو ساله تسهیل شده بود، سرانجام در مارس 2023 نتیجه داد و عربستان سعودی با میانجیگری چین بر سر احیای روابط دیپلماتیک با ایران به توافق دست یافت.

بن سلمان بر روی آماده کردن عربستان برای آینده پس از نفت و تنوع بخشی به اقتصاد متمرکز شده و دیپلماسی سعودی را در راستای ایفای نقش مستقل و تأثیرگذار در صحنه جهانی و حفظ منافع عربستان قرار داده است. بر این اساس، عربستان تعامل دیپلماتیک خود را افزایش داده و تلاش کرده است وجهه این کشور و شخص بن سلمان را بازسازی کند.

عربستان به این باور دست یافته است جهان امروز چندقطبی است؛ لذا در کنار حفظ اتحاد با آمریکا، کوشیده روابط خود را با مسکو و پکن تقویت کند. همچنین این کشور حضور خود را در مجامع بین‌المللی مختلف افزایش داده و خود را به عنوان کشوری هوادار صلح و میانجی در اختلافات و تنش‌ها معرفی کرده است.

جهت گیری عربستان به سمت آسیا و گسترش روابط با چین روبه افزایش است اما رهبری عربستان می‌داند بعید است پکن در آینده نزدیک جانشین آمریکا به عنوان حافظ صلح و امنیت منطقه شود. با وجود این، ریاض کوشیده است به ایالات متحده نشان دهد حاضر به تن دادن به فشارهای این کشور نیست؛ از همین رو در برابر فشار واشنگتن و اروپا برای منزوی کردن روسیه مقاومت کرده و به همکاری با مسکو در زمینه سیاست نفتی در چارچوب اوپک پلاس ادامه داده است.

قدرت مالی عربستان سعودی این کشور را قادر می‌سازد نقش مهمی در چارچوب «گروه 20» (بزرگترین بلوک اقتصادی جهان) ایفا کند. در جریان اجلاس سپتامبر 2023 مذاکره کنندگان سعودی توانستند طرح پیشنهادی «حذف سوخت‌های فسیلی» را اصلاح کنند. همچنین در حاشیه این نشست ایجاد گذرگاه هند-خاورمیانه-اروپا اعلام شد.

جهت گیری عربستان به سمت آسیا و گسترش روابط با چین روبه افزایش است اما رهبری عربستان می‌داند بعید است پکن در آینده نزدیک جانشین آمریکا به عنوان حافظ صلح و امنیت منطقه شود

ریاض برای کشورهای جنوب جهانی (به ویژه در آفریقا) دیپلماسی خاصی دارد. نوامبر سال گذشته عربستان سعودی میزبان اجلاس سران عربستان و آفریقا بود؛ در این نشست رهبران 50  کشور از سراسر آفریقا گردهم آمدند. بن سلمان متعهد شد به کشورهای آفریقایی بدهکار کمک کند؛ بر همین اساس وزارت دارایی عربستان سعودی از برنامه خود برای اختصاص 533 میلیون دلار بودجه برای توسعه کشورهای آفریقایی خبر داد. بن سلمان همچنین از این اجلاس برای تضمین حمایت کشورهای آفریقایی از نامزدی سعودی برای میزبانی اکسپو2030 و جام جهانی فوتبال 2034 استفاده کرد.

دیپلماسی چندجانبه عربستان سعودی به سمت شرق نیز گسترش یافته است. مارس 2023 کابینه عربستان پیوستن این کشور به سازمان همکاری شانگهای به سرکردگی پکن را تصویب کرد. چهار ماه بعد نشست افتتاحیه سران شورای همکاری خلیج فارس و پنج کشور آسیای مرکزی در جده برگزار شد.

همکاری سعودی با این پنج کشور می‌تواند راه را برای افزایش دسترسی عربستان به بازارهای این منطقه و سرمایه‌گذاری در این کشورها در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و دیگر پروژه‌ها هموار کند. عربستان همچنین درحال بررسی پذیرش دعوت این کشور به عضویت کامل گروه بریکس است.

میانجیگری در مناقشات موضوع جدیدی برای عربستان نیست؛ این کشور فعالانه در میانجیگری برخی مناقشات ازجمله مناقشه اعراب و اسرائیل و جنگ داخلی لبنان مشارکت داشته است. تمایل پادشاهی به میانجیگری نشان می‌دهد این کشور در پی آن است به عنوان قدرت، نفوذ خود را فراتر از کشورهای همسایه گسترش دهد.

سپتامبر 2022 عربستان و ترکیه برای تسهیل تبادل زندانی میان روسیه و اوکراین همکاری کردند. سه ماه بعد سعودی‌ها به مبادله زندانی میان واشنگتن و مسکو کمک کردند. ماه می 2023 جده میزبان مذاکرات آتش بس میان ارتش سودان و نیروهای پشتیبانی سریع بود. اوت گذشته ریاض میزبان نشست دو روزه صلح درباره اوکراین بود که با حضور نمایندگانی از بیش از 40 کشور برگزار شد.

این ابتکارات دیپلماتیک نشان‌دهنده گذار ریاض به سمت نقشی صلح محور و تغییر سیاست این کشور از تقابلی به تعاملی است. مذاکرات اوکراین در جده نه تنها عربستان سعودی را در کانون توجه قرار داد، بلکه این فرصت را برای بن سلمان فراهم کرد خود را به عنوان شخصیتی جهانی و بانفوذ معرفی کند.

ریاض با وجود تلاش برای تغییر دیپلماسی خود، همیشه به نتیجه ای که دنبال می‌کرده، نرسیده و موانع قابل توجهی پیش‌روی خود دیده است. در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس رقابت شدیدی حاکم شده است و عربستان سعودی و امارات متحده عربی بر سر نفوذ بر بازارهای جهانی نفت و سیاست‌های مربوط به یمن، سودان و حوزه دریای سرخ با یکدیگر اختلاف نظر دارند. این دو کشور همچنین درحال رقابت برای تبدیل شدن به قطب‌های تجاری و توریستی برتر در منطقه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌باشند.

درباره تنش‌زدایی با ایران، ریاض و تهران موفق شده‌اند از مواجهه نظامی جلوگیری کنند و گرم شدن روابط دیپلماتیک به آنها امکان داده است تمرکز خود را روی برنامه‌های داخلی قرار دهند. با وجود این، دو کشور هنوز هیچ توافقنامه مهمی امضا نکرده‌اند.

دیپلماسی عربستان سعودی در قبال آفریقا ممکن است سبب تقویت روابط اقتصادی دو طرف شود، ولی برخی رفتارهای ریاض مانند ادامه همکاری با کودتاچیان در کشورهای گابن، نیجر و سودان می‌تواند روابط عربستان و اتحادیه آفریقا را تحت تأثیر قرار دهد.

وال استریت ژورنال درباره بریکس به تازگی در مقاله‌ای ادعا کرد، این مجموعه به بلوک سیاسی ای برای مقابله با نفوذ غرب تبدیل شده است. این مقاله نگرانی‌های ایجاد شده در کشورهای غربی را نشان می‌داد و بن سلمان با بیان اینکه بریکس گروهی علیه آمریکا یا غرب نیست، سعی کرد تصور موجود را اصلاح کند.

جنگ اسرائیل و حماس ثبات منطقه را مختل و تحقق اهداف سعودی را با مشکل مواجه کرده است. ریاض بر محوریت حل و فصل جامع موضوع فلسطین تأکید می کند، ولی میانداری مذاکرات با آمریکا در زمینه جنگ غزه را نه عربستان، بلکه قطر و مصر برعهده دارند. اگر ریاض نتواند یا نخواهد پس از جنگ نیروهای خود را در غزه مستقر کند و در بازسازی این منطقه مشارکت مالی داشته باشد، تلاش‌های دیپلماتیکش برای حل موضوع فلسطین می‌تواند بیهوده باشد.

علاوه بر این، دوام کریدور پیشنهادی هند – خاورمیانه - اروپا منوط به احیای مذاکرات عادی‌سازی روابط میان عربستان و اسرائیل است، هرچند چشم انداز مذاکرات مناسب نیست. وزارت امور خارجه عربستان به تازگی موضع خود را تکرار کرد که «هیچ روابط دیپلماتیکی با اسرائیل وجود نخواهد داشت، مگر اینکه کشور مستقل فلسطینی در مرزهای سال 1967 به پایتختی قدس شرقی تشکیل شود».

عربستان در سال‌های اخیر تلاش خود را بر کاهش تنش با کشورهای دیگر، ارتقای پایگاه پادشاهی به عنوان قدرت منطقه‌ای و رشد اقتصادی معطوف کرده است. تلاش‌های دیپلماتیک عربستان به احیای شهرت بین‌المللی این کشور که در پی سال‌ها مداخله بحث برانگیز در دیگر کشورها خدشه‌دار شده بود، کمک کرده؛ اما ریاض در این مسیر با موانعی همچون تنش‌های فزاینده میان آمریکا و چین، پیامدهای فروپاشی روابط روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین و جنگ اسرائیل و حماس مواجه است.

جنگ سودان و حملات حوثی‌ها به کشتیرانی بین‌المللی برای عربستان مشکل‌آفرین خواهد بود، زیرا طرح‌های اقتصادی ریاض و کاهش اتکا به سوخت فسیلی برای تنوع بخشی به اقتصاد، به شدت بر توسعه سواحل دریای سرخ متکی است. احیای درگیری‌ها در منطقه خاورمیانه و فراتر از آن، محدودیت‌های دیپلماسی سعودی را آشکار کرده و این واقعیت را نشان داده است دستیابی به اهداف عالی اقتصادی عربستان به ثبات کلی در منطقه خاورمیانه بستگی دارد.