به گزارش راهبرد معاصر؛ دولت عراق در دسامبر 2017 و پس از سه سال و نیم مبارزه با داعش که یک سوم مناطق عراق را تحت کنترل خود درآورده بود، اعلام کرد که تمامی اراضی عراق را از گروه تروریستی داعش بازپس گرفته است. با این حال و به‌رغم شکست سرزمینی داعش و عدم پیوستن نیروهای خارجی به صفوف آن، این گروه طی سه سال گذشته دو بار در عراق قدرت‌نمایی کرده است. از همین رو نوشتار حاضر به دنبال پاسخ گویی به دو پرسش کلیدی و به هم پیوسته است. نخست مؤلفه‌های تأثیرگذار در قدرت‌یابی و ظهور مجدد داعش در عراق کدامند؟ و دوم داعش پس از اضمحلال سرزمینی در عراق چه راهبردی را اتخاذ کرده است؟
دولت عراق در دسامبر 2017 شکست گروه تروریستی داعش را اعلام نمود. اما به‌رغم شکست و اضمحلال سرزمینی داعش، این گروه طی سه سال اخیر، دو بار در عراق قدرت‌نمایی کرده است. افزایش هشدارها و همچنین تشدید اقدامات تروریستی داعش در سال 2019 در سه استان نینوا، صلاح‌الدین و الانبار موجب شد که نیروهای مشترک نظامی عراق عملیات «اراده پیروزی» که بزرگ‌ترین عملیات نظامی از زمان آزادسازی عراق از اشغال داعش محسوب می‌شود را در 7 ژوئیه 2019 با بیانیه رسمی عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر سابق عراق با هدف مقابله با طرح داعش برای بازگشت آغاز کنند. پس از آن مراحل بعدی عملیات اراده پیروزی با هدف تقویت امنیت و ثبات و همچنین پاکسازی بقایای عناصر داعش در مناطق شمالی بغداد و مناطق اطراف استان دیالی انجام شد.
با این حال اخیراً گمانه‌زنی‌های متعددی از سوی مقامات سیاسی عراق و مسئولان سازمان‌های بین‌المللی پیرامون ظهور مجدد داعش مطرح شده است. فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق 19 سپتامبر (29 شهریور) هشدار داد که داعش در عراق در حال تجدید قوا است. وی پیش‌تر در گفت‌وگو با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته بود: «فعالیت تروریست‌های داعش همچنان در مناطق مختلف عراق ادامه دارد و این گروه تلاش می‌کند خود را در سوریه و عراق بازسازی کند.» ولادیمیر ورونکوف، مسئول مبارزه با تروریسم در سازمان ملل متحد نیز در 25 اوت (4 شهریور) گفت «عناصر گروه تروریستی داعش با آزادی بین عراق و سوریه حرکت می‌کنند و تأکید کرد داعش در عراق و سوریه فعالیت دارد و نیروهای خود را سامان داده است.»
تحرکات و اقدامات تروریستی داعش در ماه‌های اوت و سپتامبر نیز مؤید این اظهارات است. عراق در ماه اوت 2020 شاهد 100 مورد حمله تروریستی داعش بوده است. با این حساب، آمار حملات تروریستی داعش در عراق در مقایسه با ماه ژوئیه شاهد رشد 25 درصدی بوده است.
در حقیقت طی یک سال گذشته پنج فاکتور عمده: 1. حملات هوایی آمریکا و اسرائیل به مقرها و انبارهای تسلیحاتی حشدالشعبی، 2. اعتراضات اکتبر 2019در شهرهای مختلف عراق، 3. همه‌گیری ویروس کرونا، 4. شهادت سردار سلیمانی و 5. تشدید تنش‌های منطقه‌ای، نقش تأثیرگذاری در قدرت‌یابی مجدد داعش در عراق داشته‌اند.
هم‌اکنون بیش از 10 هزار جنگجوی داعشی در عراق و سوریه فعالیت دارند. علاوه بر آن داعش به دلیل برخورداری از منابع مالی بالای صد میلیون دلار توانایی ادامه عملیات تروریستی را دارد، به خصوص که این گروه انبارهای بسیاری از تسلیحات و سایر ابزار مورد نیاز برای راه‌اندازی موج جدید حملات تروریستی در عراق را در اختیار دارد.
به همین دلیل از ابتدای ماه اوت 2020، دستگاه مبارزه با تروریسم و یگان اطلاعات ارتش، بیش از 20 مأموریت نظامی در کرکوک، صلاح الدین، دیالی، نینوا و الانبار انجام دادند که موجب دستگیری و به هلاکت رساندن برخی از سرکردگان و اعضای برجسته داعش از جمله عمر شلال، والی داعش در بغداد و الرقاوی، از مهم‌ترین نیروهای لشکر الکواسر و کشف انبارهای تسلیحات داعش و ویران کردن تعدادی از پناهگاه‌های این گروه در مناطقی همانند بغداد، صلاح الدین، کرکوک، رمادی، موصل و دیالی شده است.
با این حال تشدید حملات تروریستی داعش موجب افزایش نگرانی‌ها درخصوص ادامه فعالیت هسته‌های خفته در مناطق آزادشده از چنگ داعش شده است؛ زیرا با آزادسازی شهر موصل و پایان خلافت ادعایی داعش، بسیاری از نیروهای داعش در قالب هسته‌های خاموش در سه استان موسوم به مثلث مرگ شامل کرکوک، دیالی و صلاح الدین که شرایط مناسب جغرافیایی برای مانور دارند، مخفی شده و در یک سال گذشته دست به عملیات‌های تروریستی در قالب گروه‌های چند نفره زده‌اند. کمیت و دقت بالای این عملیات‌ها نیز نشان از نفوذ این گروه در دستگاه‌های اطلاعاتی دولتی دارد؛ به خصوص که داعش در چند ماه گذشته موفق شده است تلفات نیروهای امنیتی و حشد الشعبی را بالا ببرد که از جمله این افراد می‌توان به حسین المیاجی، از فرماندهان حشدالشعبی، سرهنگ هشام محمد، فرمانده هنگ مبارزه با تروریسم استان صلاح الدین و سرهنگ احمد عبدالواحد اللامی، فرمانده لشکر 29 ارتش عراق اشاره کرد.
داعش هم‌اکنون همانند سال‌های پیش از 2013 که سرزمین‌هایی را در عراق اشغال نکرده بود عمل می‌کند. در حقیقت داعش پس از اضمحلال سرزمینی، استراتژی جدیدی را در پیش گرفته است که آن را از یک موجودیت شبه دولتی به گروه چریکی تبدیل می‌کند که سودای اشغال زمین را ندارد. راهبردی که به معنای کنار گذاشتن موقت ایده احیای «خلافت اسلامی» و تشکیل حکومت و ادامه روند جنگ‌های چریکی و فعالیت‌های تررویستی است.
فعالیت داعش در قالب گروهی چریکی باعث می‌شود که انعطاف بسیاری در چینش نیروهای خود پیدا کند و تعهدی به اداری مناطق مسکونی تابع سلطه خود نداشته باشد. ضمن اینکه این وضعیت مانع از تجمعات نیروها می‌شود که بتوان آنها را هدف حملات قرار داد. علاوه بر آن در جنگ چریکی، نیروهای داعش به‌جای توجه به مناطق و شهرهای پرجمعیت به مناطق بیابانی، حاشیه‌ای و کم‌جمعیت تمرکز دارند و به انجام عملیات تروریستی پراکنده در شهرهای مختلف روی آورده‌اند. در این تاکتیک تمرکز بر نیروهای محلی و بومی بیش از نیروهای خارجی است؛ زیرا نیروهای محلی با مناطق آشنا هستند، نیازی به پرداخت حقوق بالا ندارند و شناسایی آنها برای نیروهای امنیتی امری دشوار است. داعش همچنین سعی کرده است از اطلاعات و آگاهی بالای برخی از عناصر بومی خود که در این مناطق حضور دارند در جنگ چریکی استفاده نماید؛ زیرا این نیروها به دلیل شناخت بالا نسبت به ویژگی‌های جغرافیایی این مناطق و وابستگی و روابط اجتماعی قبایل توانایی راه‌اندازی حملات چریکی برق‌آسا و بازگشت به پناه‌هگای خود پس از انجام عملیات را دارا هستند.
داعش به‌رغم شکست سرزمینی، ایده احیای «خلافت اسلامی» را رها نکرده و راهبرد تأسیس خلافت دوم را در دستور کار خود قرار داده است. از این‌رو مترصد فرصت مناسب در عراق است و مکانیسم‌های متعددی نظیر: تشدید عملیات تروریستی، فعال نمودن هسته‌های خفته، تقویت هسته‌های خوشه‌ای و بهره‌گیری از جنگ چریکی را در دستور کار خود قرار داده است. در این بین عواملی نظیر: خلأ امنیتی، حمایت برخی از بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی و ساخت اجتماعی عراق در صورت قطبی شدن و ایجاد شکاف‌های داخلی می‌تواند زمینه‌ساز قدرت‌گیری دوباره داعش باشد. زیرا خلأ امنیتی و وجود برخی از معضلات و اختلافات در عراق به مثابه کاتالیزوری برای ظهور مجدد داعش است. به بیان دیگر، در صورتی که شرایط ظهور داعش در سال 2013 همانند خلأ امنیتی، تشدید اختلافات سیاسی و حمایت بازیگران خارجی وجود داشته باشد، ظهور مجدد داعش و قدرت‌گیری آن دور از ذهن نیست.
ظهور مجدد داعش و قدرت گرفتن آن در عراق نه تنها برای این کشور تهدید است بلکه تهدیدی علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود؛ زیرا ایران در سال‌های گذشته بیشترین نقش را در کمک به دولت و ملت عراق در مبارزه با گروه تروریستی داعش داشته است. به همین دلیل است که گروه تروریستی داعش سال گذشته با انتشار ویدئویی در فضای مجازی، ایران را تهدید کرد. از این‌رو رصد و کنترل مضاعف مرزهای کشور به‌ویژه استان‌های غربی توسط نیروهای امنیتی و اطلاعاتی ضروری به نظر می‌رسد؛ به خصوص که در حال حاضر محورهای غرب، شمال و شمال شرق استان دیاله از جمله مناطق: السعدیه، المقدادیه، جلولاء، بعقوبه و خانقین به هسته‌های خفته داعش آلوده هستند. از آنجا که یکی از اهداف داعش در این منطقه نزدیکی به مرزهای ایران است افزایش تلاش‌ها برای پاکسازی هسته‌های خفته در این استان بیش از پیش احساس می‌شود. لذا حفظ و افزایش ارتباطات مستشاری ایران و عراق در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد.