روابط ترکیه و عراق طی سالهای اخیر
ترکیه و عراق به لحاظ جغرافیایی در مجاورت هم هستند و دو کشور 370 کیلومتر مرز مشترک دارند. با این حال، روابط ترکیه و عراق طی 4 سال اخیر بیش از آنکه شاهد «تداوم» باشد، شاهد «تغییر» بود. این تغییر بیش از هر چیز ناشی از الگوهای رفتاری متغیر ترکیه بود. سه فاکتور اشغال عراق توسط تروریست های داعش در ژوئن 2014، کودتا در ترکیه در جولای 2016 و همه پرسی جدایی کردستان از عراق در سپتامبر 2017 در روابط بغداد - آنکارا نقش داشته است.
روابط ترکیه و عراق از زمان اشغال بخش هایی از سرزمین عراق توسط تروریست های داعش روند نزولی داشته است. مقام های بغداد بر این باور بودند که دولت ترکیه حامی اشغال تمامیت ارضی عراق توسط تروریست های داعشی است. پس از اینکه تروریست های داعش شماری از شهروندان ترکیه را در موصل به گروگان گرفت، «مرکز مطالعات راهبردی احوال مصر» در گزارشی نوشت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، داعشی ها را «برادارن مسلمان» نامید و اعلام کرد که مسلمان علیه برادر مسلمان ظلم نمی کند. در واقع، اردوغان نگاه هویتی به تروریست های داعش و قدرت در عراق داشته است و با حمایت از این گروه و یا دستکم انعطاف در مقابل این گروه درصدد تضعیف دولت شیعی در عراق بود.
با این حال، پس از اینکه تروریست های داعش کنسولگری ترکیه را در موصل اشغال کرده و 49 شهروند ترکی را در موصل گروگان گرفتند و چندین عملیات تروریستی نیز در خاک ترکیه مرتکب شدند، دولت آنکارا رویکرد مقابله با تروریست های داعش را در پیش گرفت، اما این رویکرد به بهانه ای برای اشغال بخش هایی از سرزمین عراق توسط ترکیه تبدیل شد. دولت ترکیه شماری از نظامیان خود را در دسامبر 2015 با توجیه مشارکت در عملیات آزادسازی موصل و بدون موافقت دولت بغداد در پایگاه «بعشیقه» عراق مستقر کرد که این اقدام سبب شد تنش میان دو کشور به بالاترین میزان افزایش یابد و حتی عراق از دولت آنکارا به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. در همین حال، دولت ترکیه در این برهه از رفتارهای گریز از مرکز دولت محلی کردستان عراق نیز به خصوص در حوزه نفتی حمایت کرده است. در واقع، ترکیه در این برهه به روابط با عراق از زاویه «موازنه شیعه - سنی» در سطح منطقه خاورمیانه نگریسته و تضعیف دولت شیعی در عراق را پیگیری کرده است.
کودتای نیمه جولای 2016 در ترکیه سبب شد اردوغان در سیاست خارجی خود نیز تجدیدنظر کند که یکی از مهمترین موارد تجدیدنظر تلاش برای کاهش تنش با دولت عراق بود. در همین راستا، هیئتی از وزارت امور خارجه ترکیه به ریاست «امید یالچین»، مستشار این وزارتخانه در اکتبر 2016 به بغداد سفر کرد. «بینالی ییلدریم»، نخست وزیر ترکیه نیز در ژانویه 2017 به عراق سفر و با مقام های این کشور دیدار و گفتگو کرد. در همین حال، پافشاری مقام های دولت محلی کردستان برای برگزاری همه پرسی جدایی کردستان از عراق نیز سبب بهبود روابط آنکارا - بغداد شد؛ زیرا دولت آنکارا ضمن مخالفت با برگزاری همه پرسی، از سیاست دولت عراق حمایت و بر حفظ تمامیت ارضی این کشور تأکید کرد. در همین راستا، «مولود چاووش اوغلو»، وزیر خارجه ترکیه در اوت 2017 به بغداد سفر و مخالفت دولت آنکارا با همه پرسی جدایی کردستان از عراق را به مقام های عراقی اعلام کرد. حیدر العبادی، نخست وزیر وقت عراق نیز پس از برگزاری همه پرسی کردستان و در اکتبر 2017 به آنکارا سفر کرد. سفر اخیر چاووش اوغلو به بغداد، دومین سفر وی طی یک سال اخیر محسوب می شود. این سفرهای دیپلماتیک و دیدارهای رسمی بیش از هر چیزی گویای آغاز دور جدیدی از روابط میان بغداد و آنکارا پس از تنش های 2014 تا 2016 است.
اهداف سفر چاووش اوغلو به بغداد
مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه در شرایطی به عراق سفر کرد که چهارمین انتخابات پارلمانی عراق در ماه مه 2018 برگزار شد و پس از یک بن بست چهارماهه حلقه های سه گانه قدرت در عراق شامل ریاست جمهوری، ریاست پارلمان و نخست وزیر تکمیل و دولتمردان جدید این کشور معرفی شدند. سفر چاووش اوغلو نیز از این زاویه قابل تحلیل است. ترکیه شرایط جدید در عراق را فرصت تازه ای برای بهبود روابط با این کشور می داند. بر همین اساس نیز چاووش اوغلو با دولتمردان جدید (محمد الحلبوسی، برهم صاح و عادل عبدالمهدی)، حیدر العبادی، نخست وزیر اداره امور، عمار حکیم، رئیس جریان حکمت عراق، هادی العامری، رئیس سازمان بدر و همچنین با مقتدا صدر، رهبر جریان صدر عراق دیدار و گفتگو کرد. به طور کلی، اهداف سفر وزیر خارجه ترکیه به عراق را می توان در دو محور زیر بیان کرد.
1. تمرکز بر بازسازی عراق و تقویت حضور اقتصادی در این کشور
ترکیه یکی از کشورهایی است که به دیپلماسی اقتصادی اهمیت زیادی می دهد و عمدتاً مسائل اقتصادی در سیاست خارجی آن نقش برجسته ای دارد که این موضوع در خصوص روابط آنکارا با بغداد نیز صدق می کند. از سال 2008 روابط اقتصادی ترکیه با عراق به سرعت افزایش یافت اما حدود 70 درصد این روابط با منطقه کردستان عراق بود. شمار شرکت های ترکیه ای در عراق از 500 شرکت در سال 2009 به 1500 شرکت در سال 2013 افزایش یافت. (Wasilewski, 2017) صادرات ترکیه به عراق در سال 2013 بیش از 12 میلیارد دلار بود (Turkey MFA, 2018) که بیش از 8 میلیارد دلار معادل 67 درصد آن به منطقه کردستان بود. حجم تجاری ترکیه و عراق بین سال های 2014 تا 2016 به دلیل مسایل امنیتی و همچنین تنش در روابط دو کشور روند نزولی داشته است. مطابق گزارش وزارت تجارت و گمرک ترکیه، عراق در سال 2016 با 5.7 میلیارد دلار دومین بازار صادراتی ترکیه بود. (Wasilewski, 2017)در سال 2017 این روند معکوس شد و میزان صادرات ترکیه به عراق به بیش از 9 میلیارد دلار افزایش یافت. (Zaman, 10 October 2018)
اکنون که عراق وارد مرحله پساداعش شده است و دولت جدید در این کشور روی کار خواهد آمد، دولت ترکیه تلاش می کند ضمن بهبود روابط با بغداد، در بازسازی عراق نقش آفرینی کند و سرمایه گذاری خود در این کشور را افزایش دهد که این موضوع در سفر مولود چاووش اوغلو به عراق نیز توسط وزیر خارجه ترکیه تأکید شده است. در همین راستا، ترکیه در کنفرانس کویت درباره بازسازی عراق که در مارس 2018 برگزار شد، متعهد شد که 5 میلیارد دلار برای بازسازی عراق اختصاص دهد. (Zaman, 10 October 2018) یکی از مهمترین مزایای مشارکت ترکیه در بازسازی عراق این است که می تواند حضور اقتصادی آنکارا را در مناطقی غیر از کردستان عراق افزایش دهد که این موضوع برای دولت بغداد نیز اهمیت زیادی دارد.
2. گفتگو در خصوص اختلافهای دوجانبه
یکی دیگر از مهمترین اهداف سفر وزیر خارجه ترکیه به عراق، گفتگو در خصوص حوزه های اختلافی دو کشور بود. به طور کلی می توان اختلاف عراق و ترکیه را در سه محور حمایت ترکیه از اقدام های منطقه کردستان عراق، اختلاف در زمینه منابع آبی و حضور نظامی آنکارا در تمامیت ارضی عراق بیان کرد. در این میان، حمایت ترکیه از اربیل به خصوص پس از همه پرسی جدایی طلبانه کردستان از عراق کاهش یافته و روابط آنکارا با بغداد افزایش یافته است. در همین راستا نیز در حالی که قرار بود چاووش اوغلو از بغداد به اربیل سفر کند، این سفر لغو شده است.
اختلاف در حوزه منابع آبی به خصوص برای عراق اهمیت زیادی دارد؛ زیرا حدود 70 درصد از منابع آبی عراق در کشورهای همسایه (ترکیه و ایران) ریشه دارد. (Nrttv, 2018) موقعیت جغرافیایی رودهای دجله و فرات، عراق را در مقابل یک واقعیت قرار می دهد و آن این است که سرچشمه های رودهای دجله و فرات در این کشور نیست. ترکیه و عراق تاکنون معاهده هایی در زمینه آب های رود دجله و فرات امضا کرده اند که از جمله آنها می توان به معاهده لوزان در سال ۱۹۲۳، معاهده سال ۱۹۴۶، معاهده سال۱۹۷۱ و پروتکل های سال های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۳ اشاره کرد. با این حال، احداث سد از سوی ترکیه بر مسیر رودهای دجله و فرات در داخل اراضی‌اش به نوعی نقض توافقنامه های آبی با عراق بوده و سبب کاهش شدید آب در عراق و تأثیر منفی بر کشاورزی و آبیاری در این کشور شده است. این موضوع به صحرایی شدن بیشتر عراق و از رونق افتادن کشت و زرع در مناطق زیادی و در نتیجه کمبود تولید و روی آوردن عراق به واردات محصولات کشاورزی از خارج شده که این وضع نارضایتی عراقی ها را در پی داشته است. در تازه ترین اقدام، دولت ترکیه چندی پیش با پُر کردن سد «ایلیسو» بر کاهش سطح آب رود دجله در بغداد و موصل تأثیر گذاشته بود که واکنش حیدر العبادی، نخست وزیر عراق را در پی داشته است. در سفر چاووش اوغلو به بغداد، اختلاف های در حوزه منابع آبی از محورهای گفتگو میان طرفین بود و مقرر شد گفتگوها در این خصوص با تشکیل دولت جدید عراق ادامه پیدا کند.
یکی دیگر از موراد اختلافی میان بغداد و آنکارا، اختلاف های امنیتی از جمله حضور نیروهای ترکیه در پایگاه بعشیقه در موصل است. دولت ترکیه صدها نفر از نظامیان خود را در دسامبر 2015 با توجیه مشارکت در عملیات آزادسازی موصل در پایگاه نظامی بعشیقه در نزدیکی موصل مستقر کرده است که این اقدام با واکنش تند مقام های عراقی مواجه شده است. دولت عراق، اقدام دولت ترکیه را نقض حاکمیت بغداد دانسته و حتی دولت عراق به مجامع بین المللی از جمله شورای امنت سازمان ملل متحد نیز شکایت کرده بود. در سفر اخیر مولود چاووش اوغلو به عراق و در دیدار وی با هادی العامری، رئیس سازمان بدر عراق نیز العامری رسماً بر لزوم خروج نظامیان ترکیه از بعشیقه تاکید و وزیر خارجه ترکیه نیز عنوان کرد که این موضوع را با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه مطرح خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
روابط ترکیه با عراق طی سال های اخیر روابط پر فراز و نشیبی بوده است. در حالی که روابط دو کشور تا پیش از سال 2014، روند صعودی داشته، الگوی رفتاری آنکارا در قبال تروریست های داعش سبب تنش در روابط آن با بغداد شده است و روابط دو کشور پُرتنش شد. با این حال، کودتای جولای 2016 در ترکیه و مخالفت آنکارا با همه پرسی جدایی کردستان از عراق که برای ترکیه نیز به واسطه داشتن جمعیت حدود 20 میلیونی کُرد یک تهدید بود، سبب تغییر رویکرد دولت اردوغان در قبال عراق و بهبود روابط دو کشور شده است. سفر اخیر مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه به عراق و دیدار وی با دولتمردان جدید و رهبران گروه های سیاسی عراق نیز حاکی از تمایل آنکارا و بغداد برای تقویت روابط و دوری از سیاست های تنش زا است. با این حال، به نظر می رسد که دولت ترکیه بیش از همه اهداف اقتصادی را در فضای جدید عراق که فضای پساداعش با محوریت بازسازی و با شکل گیری دولت جدید است، پیگیری می کند.
فهرست منابع:
Nrttv, (10/10/2018), TURKISH FOREIGN MINISTER TO VISIT IRAQ, KURDISTAN REGION, http://www.nrttv.com/EN/News.aspx?id=5932&MapID=2
Turkey MFA, (2018), Relations between Turkey and Iraq, http://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-iraq.en.mfa
Zaman Amberin, (10 October 2018), Turkish FM heads for Iraq to greet new leadership, discuss oil, https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/10/mevlut-cavusoglu-to-visit-baghdad-erbil-turkey.html
Wasilewski Karol, (2017), Turkey and Iraqi Kurdistan, https://www.pism.pl/files/?id_plik=23581