به گزارش راهبرد معاصر؛ مراسم اربعین به عنوان یک مناسک پرشکوه دینی و تاریخی، تبدیل به نمادی از گفتمان و هویت شیعه شده است. این آیین مردمی و خودجوش، متضمن پیوندی عمیق و ناگسستنی میان زائران اربعین با فرهنگ عاشورا و مکتب کربلا و شخصیت مقدس ابی‌عبدالله الحسین(ع) است.
عراقی‌ها از دیرباز در چنین ایامی از شهرهای مختلف به سمت کربلا پیاده حرکت می‌کنند که اصطلاحا به آن "مشایه" می‌گویند. اکنون زیارت و پیاده روی اربعین به فراسوی مرزهای عراق رسیده و صبغه بین‌المللی یافته است. خیل بی‌شماری از زائران از کشورهای مسلمان و غیرمسلمان هر ساله راهی عراق می‌شوند.
از طرفی، مراسم اربعین فقط مختص شیعیان نیست، بلکه شمار زیادی از اهل سنت و نیز پیروان سایر ادیان در آن شرکت می‌کنند. فرامذهبی و فرادینی بودن اربعین برخاسته از عظمت شخصیت امام حسین(ع) و حادثه کربلا است، شخصیتی که بسان مشعلی فروزان دل‌های عاشقان را در هر زمان و مکانی مجذوب خود نموده و به تعبیر روایات، شعله این شوق و محبت خاموش شدنی نیست.
در این راستا دولت عراق در تلاش است تا زیارت اربعین در فهرست میراث جهانی در سازمان یونسکو درج شود. به این منظور اسناد و مدارک لازم مربوط به اربعین از طرف نماینده دائم عراق در یونسکو تحویل این سازمان شده است. چنین اقدامی اگر به نتیجه برسد، اربعین را بیش از گذشته در کانون اهمیت جهانی و افکار عمومی قرار خواهد داد.
با توجه به نقش محوری جمهوری اسلامی ایران در مراسم اربعین و تعداد بالای زائران ایرانی به دلیل نزدیکی جغرافیایی و علقه‌های فرهنگی و تاریخی، برخی ناظران به قدرت نرم ایران در این مراسم پرشکوه اشاره دارند. در این نوشتار ضمن واکاوی ابعاد مختلف اربعین، به تبیین این موضوع می‌پردازیم.
ابعاد مختلف اربعین
مراسم اربعین از چند بعد مهم شایان بررسی و تحلیل است:
بعد فرهنگی
مراسم اربعین پیام‌آور کلیه فضایل دینی و انسانی است که پرچمدار کربلا به جهانیان عرضه کرد. اربعین به بازخوانی آموزه‌هایی چون آزادگی، عزت و کرامت، ایثار و شهادت‌طلبی در ادوار مختلف زمانی می‌پردازد. این پیام‌‌ها همه وجدان‌های بیدار و ضمایر پاک بشری را مخاطب قرار می‌دهد، خصوصا در زمانه‌ای که بشریت مشغول چالش با قوای شرارت و ستم بوده و از بحران اخلاق و معنویت در رنج است.
از این نگاه، اربعین یک کارکرد فرهنگی و از جنس نرم‌افزاری دارد که با سایر کانون‌های فرهنگی نه فقط در جهان اسلام، بلکه با کلیه مستضعفان و آزادی‌خواهان جهان ارتباط برقرار می‌کند. این تعامل فرهنگی نوعی سرمایه معنوی و اجتماعی شگرف به ارمغان می‌آورد که در کشمکش تهاجم فرهنگی غرب، قادر به هماوردخواهی با فرهنگ‌های بیگانه و الگودهی به سایرین خواهد بود.
جنبه اخلاقی و تربیتی
پیاده‌روی اربعین آثار معنوی بی‌شماری بر زائران دارد. زائر امام حسین(ع) در این ایام سبک زندگی تازه‌ای را تجربه می‌کند؛ همه شئونات و مناسبات در این ایام بر محور سید الشهدا شکل می‌گیرد. اگر زائر مراقبت ویژه داشته باشد، همه انگیزه‌ها حسینی خواهد شد و به عشق امام(ع) تحمل سختی‌ها، آسان می‌شود. در چنین شرایطی زائر با تاسی به امام خود، به مقام ایثار و فداکاری و بذل و بخشش نسبت به دیگران نائل می‌شود.
از طرفی، سفر اربعین به ویژه اگر با پای پیاده باشد، دارای سختی‌های متعددی است که هر چند جسم زائر را می‌فرساید، اما جانش را صیقل داده و روحش را سبک می‌سازد. در واقع این سفر نوعی سیر و سلوک توأم با ریاضت است که انسان را برای مدت کوتاهی از تعلقات دنیایی جدا کرده و بهجت و معنویتی کم‌نظیر برایش رقم می‌زند. در طول زندگی کمتر فرصتی پیش می‌آید که انسان چنین حیات طیبه‌ای را بیازماید.
بعد سیاسی
اربعین همایش و نمایش قدرت مسلمانان خصوصا شیعیان است. با توجه به قطب‌بندی حادی که در منطقه میان جبهه مقاومت و جبهه سازش ایجاد شده است، اربعین به مثابه عرض اندام فرهنگ و تفکر مقاومت در برابر ظلم و ستم قلمداد می‌شود. اربعین هر چند به طور غیرمستقیم، سلطه‌گری و توسعه‌طلبی غرب و اشغالگری و جنایات رژیم صهیونیستی در منطقه را به چالش می‌کشد.
به همین دلیل رسانه‌های استکباری و صهیونیستی معمولا از کنار این همایش با ابهت و میلیونی، بسادگی و با سکوت و بی‌تفاوتی عبور می‌کنند. اگر هم قرار باشد برخی رسانه‌های وابسته آنان در منطقه، خبری درج کنند، جز تحریف و سیاه نمایی اقدام دیگری از آنان سرنمی‌زند.
از نگاه داخل جهان اسلام
همایش چند میلیونی اربعین ضمن آن که نماد بیعت زائران با اهداف و آرمان‌های نهضت کربلا است، چالشی علیه جریانات انحرافی خصوصا تکفیریها محسوب می‌شود. تکفیری‌هایی که برای چندین سال منطقه را تبدیل به عرصه خشونت کور کرده و جنگ‌های خونین برافروختند. اگر تکفیریها با حمایت دشمنان خارجی، در میان مسلمانان بذر کینه و نفاق می‌کارند، اما شجره طیبه و تناور اربعین، میوه‌های شیرین وحدت و تقریب و همزیستی مسالمت‌آمیز را به مسلمانان ارزانی می‌کند.
نکته قابل توجه آن است که مراسم اربعین در عراق طی سال‌های گذشته در اوج تهدیدات امنیتی گروه‌های سلفی ـ تکفیری همچون داعش برگزار شد؛ اما این تهدید نه تنها مانع حضور محبان اهل بیت(ع) در عراق نشد، بلکه تروریست‌های تکفیری را دچار انفعال و عقب‌نشینی کرد. به عبارتی طنین وحدت و مسالمت اربعین آن قدر بلند بود که زمزمه‌های تفرقه و خصومت در برابر آن محو شد.
در سطحی بالاتر، مراسم اربعین تلاش قدرت‌های ضدبشری را که قصد دارند از اسلام و مسلمانان چهره‌ای زشت و پلید و خشن ترسیم کنند، باطل می‌کند؛ زیرا راه‌پیمایان مراسم اربعین با شکل‌دهی این رویداد عظیم صلح‌آمیز و سرشار از دوستی و همدلی، به تکرار پیام آزادگی و انسان دوستی و حق خواهی سالار شهیدان می‌پردازند.
از جنبه اجرایی
مراسم سنگین و میلیونی اربعین آزمونی برای دولت عراق و سایر کشورها خصوصا جمهوری اسلامی ایران است که بیشترین حجم زائر را روانه عراق می‌کند.
برگزاری این مراسم نسبتا طولانی و با حجم بالا مستلزم هماهنگی و همکاری نزدیک دولت‌ها در ابعاد مختلف دیپلماسی، کنسولی، امنیتی، تبلیغی، رسانه‌ای، آموزشی، بهداشتی، خدماتی، لجستیکی و... می‌باشد. این تجربه موفق ضمن تعمیق مناسبات دو طرف، می‌تواند الگویی برای همکاری و هم‌افزایی در سایر امور قرار گیرد.
قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران
آن چه مربوط به جمهوری اسلامی ایران می‌شود، صرف نظر از نقش بسزایی که این کشور در مدیریت اجرای بهینه مراسم باشکوه اربعین برعهده دارد؛ اما از طرف دیگر، نشان قدرت نرم و اقتدار دیپلماسی عمومی ایران در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی است.
"قدرت نرم" به معنای توانایی نفوذ و تاثیرگذاری در اندیشه و رفتار دیگران برای گرفتن نتیجه مطلوب تعریف می‌شود. قدرت نرم از شیوه‌هایی چون متقاعد کردن (اقناع) از طریق جذابیت بهره می‌برد. بی‌تردید اربعین واجد قویترین جذابیت‌های عاطفی و والاترین پیامهای عقلانی برای تاثیر در مخاطب است.
این هنر رسانه و ابزارهای نوین ارتباطی است که مفاهیم ژرف اربعین را به گونه‌ای بازنشر کند که دل‌ها را برباید و انسان‌ها را از هر ملیت و زبان و فرهنگ، شیفته مکتب پربار ابی‌عبدالله الحسین(ع) نماید.
طبعا این کار سترگ فرهنگی، نیازمند برنامه‌ریزی هوشمندانه و به کارگیری افراد زبده و مبتکر است. این در حالی است که وسایل نوین ارتباطی خصوصا شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، امکان اجرای این طرح را به خوبی فراهم کرده است.
برای نمونه ثبت و مستندسازی وقایع جذاب و معنوی راه پیمایی اربعین که در هر موقف و موکب، صدها خاطره در خود دارد، چند سالی است آغاز شده است. خروجی هنرمندانه این صحنه‌ها در قالب نوشتار، کلیپ، فیلم وغیره به زبان‌های مختلف، قادر به تحقق مولفه‌های قدرت نرم در موضوع اربعین خواهد بود.
در عرصه دیپلماسی عمومی نیز اربعین فرصت بی‌نظیری فراروی جمهوری اسلامی ایران قرار داده است. پیشرفت ارتباطات و اطلاعات در جامعه جهانی و ظهور سیاست‌های فرا بین‌المللی، به ظهور دیپلماسی نوینی انجامیده است که با فاصله گرفتن از روش‌های سنتی، بر اموری چون شفافیت، انفتاح و همکاری با کنشگران جامعه مدنی و فراملی در حوزه همگانی استوار است. دیپلماسی عمومی، افکار عمومی جهان را مخاطب خود قرار داده و این توان را دارد که آنان را هر چند به شکل موقت از سلطه سیاسی و رسانه‌ای ابرقدرت‌ها رهایی بخشد.
در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران با توطئه "منزوی‌سازی" ازسوی دشمن از طریق فشارهای سیاسی، تحریم‌های اقتصادی و جنگ روانی مواجه است، دیپلماسی عمومی بهترین ابزار برای عبور از این فشارها و تحکیم جایگاه خود نزد افکار عمومی محسوب می‌شود.
هر چند تبلیغات و تحلیل‌های مغرضانه‌ای مبنی بر سوء استفاده سیاسی ایران از مراسم اربعین ارائه می‌شود، اما واقعیت این است که نقش و کارکرد جمهوری اسلامی را به عنوان پرچمدار اصلی جبهه مقاومت، در چنین همایشی نمی‌توان نادیده گرفت.
برای نمونه ایران منادی دفاع از آرمان فلسطین و مخالف حضور و نفوذ بیگانگان در منطقه است؛ در نتیجه همایش بزرگی مانند اربعین که حاوی شعارهای نهضت کربلا همچون عزت و ظلم ستیزی است، ناخواسته نقش محوری ایران و آرمان‌های انقلابی آن را برجسته می‌نماید.
قطعا ایران قصد سیاسی و حکومتی کردن مراسم مردمی اربعین را ندارد. عامل اصلی تجلی این مراسم میلیونی، توده‌های مردم هستند و میزبان هم کشور عراق است. اما در عین حال نگاه و تلاش جمهوری اسلامی آن است که همچون کنگره عظیم حج، از ظرفیت‌های معنوی مراسم اربعین بهره‌برداری شایسته صورت گیرد.
تحکیم وحدت مسلمانان، مبارزه با سلطه استکبار و دسیسه‌های صهیونیسم، مقابله با جریانات تکفیری، احیای هویت و عزت و اقتدار مسلمانان و... از جمله دستاوردهای ارزشمندی است که از دل آیین پرشکوه اربعین برآمده و در برابر اقدامات و توطئه‌های رنگارنگ دشمن سدی مستحکم ایجاد می‌کند.
چنین اموری در واقع امتداد گفتمان انقلاب اسلامی است که در منطقه و جهان موجی تازه آفرید و اینک در بستر مراسم اربعین بازتولید و تقویت شده و قدرت نرم ایران را به رخ جهانیان می‌کشد. توصیه رهبر معظم انقلاب اسلامی برای شرکت پرشور در زیارت اربعین به عنوان یکی از شعائر بزرگ الهی، حاکی از تاکید مجدد بر راهبردهای انقلاب اسلامی خصوصا ایجاد وحدت بین مسلمانان است.