موانع مهم احیای برجام

به گزارش راهبرد معاصر؛ تاکنون برای احیای توافق هسته ای، شش دور مذاکرات در وین برگزار شده است؛ اما به دلیل انتخابات ریاست جمهوری و دوران گذار در داخل ایران روند مذاکرات متوقف شده است.  در طی روند مذاکرات ما شاهد مسائلی هستیم که تا کنون حل نشده‌اند و این نشانگر آن است که احیای برجام ممکن است به آسانی قابل دستیابی نباشد. علاوه بر این، با وجود این که طرفین علائق خود را برای عضویت مجدد در توافق هسته ای اعلام کرده اند، اما دولت بایدن تاکنون برای لغو تحریم های دولت ترامپ علیه ایران هیچ تمایلی از خود نشان نداده است.

در آوریل سال جاری، مذاکرات هسته ای وین به عنوان تلاشی از سوی طرفین برای احیای برجام آغاز شد که در سال 2015م بین ایران با آمریکا، انگلیس، چین، روسیه و فرانسه و آلمان امضا شده بود. علی رغم پای‌بندی کامل ایران به برجام، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا در سال 2018م از توافق هسته ای خارج و در قالب کارزار فشار حداکثری، تحریم های اقتصادی شدیدی علیه ایران اعمال نمود تا ایران را مجبور کند که به میز مذاکرات بازگردد و امتیازات بیشتری را اعطا نماید. از زمان خروج ایالات متحده از برجام، ایران به تدریج فعالیت های هسته ای ممنوع شده خود را مجددا شروع کرد و زمینه ی نگرانی جامعه بین الملل را فراهم کرده است.

اما تاکنون پس از برگزاری شش دور مذاکرات در وین، ضمن این که هیچ توافقی صورت نگرفته، زمان برگزاری دور جدید مذاکرات هم چنان مشخص نیست. دولت بایدن هشدار داده که این روند نمی تواند به صورت نامحدود ادامه یابد و برخی از ناظران و تحلیلگران بر این نظر هستند که ایالات متحده در آخرین لحظه سعی می کند تهران را تحت فشار قرار دهد تا امتیازات بیشتری به دست آورد. بسیاری از تحلیلگران همچنین ابراز نگرانی کرده اند که تداوم رویکرد ترامپ و اصرار بر سازش های بیشتر ممکن است این تلاش را تخریب کند؛ به ویژه پس از این که ایران به صراحت اعلام کرد که در مورد موضوعات غیر هسته ای مذاکره نخواهد کرد.

انتظارات بر این است که دولت جدید ایران در مذاکرات آینده نشان دهد که آن ها دیپلمات های قدرتمندتری هستند و بهتر می توانند امتیازات بیشتری را کسب کنند. در این راستا رابرت مالی مذاکره کننده ارشد آمریکا هشدار داد که طرف های ایرانی با خواسته های غیرواقعی می توانند زمینه فروپاشی مذاکرات را فراهم کنند. دکتر راجر شاناهان استاد اندیشکده استرالیایی موسسه لاوی معتقد است که هر دو طرف باید نگران جلب رضایت مخاطبین داخلی و تصحیح نواقص توافق باشند. با این وجود وی اظهار داشت که  این امر بخشی از هر استراتژی مذاکراتی است که ابتدا سعی می کنند با مسائل کلان شروع کنند و سپس مسائل حل نشده را تا حد ممکن محدود کند. ممکن است هدف واقعی مذاکرات کنونی تعیین زمان بندی برای مذاکرات آینده در مورد مسائل غیر هسته ای برجام باشد. صرف نظر از تغییر دولت در تهران ، این رهبر ایران است که حرف نهایی را می زنند»

مارک هیبز کارشناس ارشد برنامه سیاست هسته ای بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی در اظهاراتی بیان نمود: « بایدن، تحریم ها را لغو نمی کند مگر این که ایران به دو اقدام مبادرت ورزد: 1) عقب نشینی ایران از غنی سازی اورانیوم و سایر فعالیت های هسته ای 2) رفع نگرانی های آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد پنهان سازی فعالیت های هسته ای.»

در سال 2018م سه سال پس از توافق هسته ای، موساد توانست در طی عمیاتی اسناد بایگانی هسته ای را در ایران به سرقت ببرد و فعالیت های پنهانی ایران را در حوزه هسته ای افشا سازد( ادعایی). همین امر زمینه نگرانی های جامعه بین المللی را در مورد برنامه هسته ای ایران افزایش داده است. در حقیقت ، ایران تولید اورانیوم غنی شده را از 300 کیلوگرم در سال 2018 (زمانی که تحریم ها وضع شد) به بیش از 3200 کیلوگرم در ژوئن 2021 ادامه داده است. البته باید به این مسئله اشاره کرد که حتی زمانی که ترامپ از توافق هسته ای خارج شد، تهران در ابتدا به آن پای بند ماند و تنها به تدریج پای بندی آن را در طول زمان کاهش داد. بر اساس بند 36 برجام، ایران می توانست در صورت نقض جزئی یا اساسی توافق توسط سایر طرف های توافق، تعهدات خود را کاهش دهد.

علاوه بر این ، ایران به عنوان یکی از اعضای پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) معتقد است که تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی حق غنی سازی اورانیوم داخلی را دارد؛ اما هیبز خاطرنشان می کند که منتقدان می گویند برنامه غنی سازی تهران با الزامات برنامه انرژی هسته ای غیرنظامی توجیه نمی شود. اگرچه پیشنهادی برای ایران وجود داشت که به جای تولید، اورانیوم غنی شده را از روسیه وارد کند ؛ اما تهران، تولید داخلی آن را به عنوان یک قدرت ملی ، مایه افتخار ملی می داند و بنابراین هرگز در این مورد مذاکره نخواهد کرد.

البته یکی از موانع مهم در احیای برجام این است که ایالات متحده باید تضمینی ارائه دهد که در آینده از توافق خارج نخواهد شد. تهران نگران است که دولت آینده آمریکا بتوانند هر گونه توافقی را که دولت فعلی به آن دست می یابد، لغو کنند. شاناهان معتقد است که ایالات متحده انتظار دارند که مواضع خود را در مورد دولت جدید بیان کنند و ضمن تغییر در برخی از عناصر توافق، نوعی اطمینان را در چارچوب توافق نامه اعمال کنند.رابرت مالی مذاکره کننده ارشد آمریکا در واکنش به این درخواست گفت که ایالات متحده نمی تواند چنین تعهدی را ارائه دهد و چیزی به عنوان ضمانت وجود ندارد و بهترین مسیر برای حفظ توافق نشان دادن این است که این توافق برای هر دو طرف مفید است.