واکاوی دلایل و نتایج سفر دوره‌ای محمد بن سلمان

به گزارش راهبرد معاصر؛ محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی روز پنج‌شنبه 22 نوامبر نخستین دور سفرهای خارجی خود را پس از قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌‎نگار منتقد سعودی بهامارات متحده عربی،بحرین، مصر و تونس آغاز کرد. در واقع بن سلمان با اهداف و دلایل متعددی نظیر تطهیر و ترمیم چهره خود و عربستان سعودی نزد افکار عمومی جهان عرب ناشی از قتل خاشقچی و مطرح نمودن خود به عنوان حاکم عملی عربستان به کشورهای عربی و آفریقایی سفر کرد اما نتایج و برآیند این سفرها مورد انتظار وی نبوده است و به جز سفر وی به امارات و بحرین که از هم پیمانان نزدیک عربستان در منطقه به شمار می‌روند سایر سفرهای بن سلمان به خصوص به کشورهای آفریقایی موفقیت آمیز نبوده است.

دلایل سفر دوره‌ای محمد بن سلمان

قتل جمال خاشقچی روزنامه‌نگار منتقد سعودی موجب شکل‌گیری بحران جدیدی برای عربستان سعودی شده و محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور که گفته می‌شود صادرکننده دستور این قتل بوده را با تنگنایی سخت مواجه کرده است. قتل خاشقچی به تنش در روابط عربستان با کشورهای غربی منجر شده و چهره بن سلمان را در خارج از کشور تخریب کرده است. این موضوع به شدت عربستان را تحت فشار قرار داده است؛ کار به جایی رسید که بسیاری از کشورهای غربی و سناتورهای آمریکایی خواستار پایان دادن به فروش تسلیحات به عربستان شده‌اند.

علاوه بر آن تبعات ناشی از قتل جمال خاشقچی و نقش پررنگ محمدبن سلمان در این حادثه و در کنار فجایع انسانی جنگ یمن، باور انزوای عربستان در افکار عمومی و محافل سیاسی دنیا را بیش از هر زمان دیگری تقویت ‌کرده است. جایگاه و اعتبار عربستان سعودی در پی دخالت‌ در امور داخلی دیگر کشورها و به‌خصوص بعد از مرگ خاشقچی به‌شدت در نظر افکار عمومی جهان عرب کاهش پیدا کرده است. نتایج نظرسنجی نیز این امر را ثابت می‌کند و نشان می‌دهد جایگاه عربستان در افکار عمومی کشورهای منطقه تنزل یافته است. در واقع این خشم و نارضایتی عمومی در سطح جهان عرب از سیاست‌های عربستان سعودی همواره وجود داشته اما مرگ خاشقچی بر شدت این نارضایتی‌ها دامن زده است.

به نظر می‌رسد تلاش محمد بن سلمان در شکست و ابطال باور انزوای عربستان، و ترمیم چهره خود یکی از اهداف سفر دوره‌ای باشد. در این بین انتخاب کشوری نظیر تونس با گرایش اخوانی و احتمال دیدار با سران ترکیه در آرژانتین که روابط نزدیکی با قطر دارند، می تواند حامل این پیام باشد که عربستان نه تنها منزوی نشده بلکه در میان متحدین و همفکران قطر هم از اهمیت و جایگاه لازم برخوردار است. به تعبیر دیگر، موقعیت و جایگاه عربستان و محمدبن سلمان به دلیل واکنش جهانی علیه قتل جمال خاشقچی، تضعیف شده است و بن سلمان به‌ناچار با انتخاب گزینه سفر به کشورهای عربی قصد دارد چهره مخدوش شده خود را ترمیم کند.

سفر دوره‌ای بن سلمان در این برهه نیز بهانه‌ای برای توجیه حضور ولیعهد سعودی در نشست گروه 20 که 30 نوامبر در آرژانتین برگزار ‌می‌شود‌، می‌باشد. شرکت در نشست گروه 20 مهم‌ترین برنامه محمد بن سلمان است. وی با حضور در این نشست در واقع عملا می‌خواهد بگوید تبلیغات رسانه ای و همه هیاهوی آمریکا و اروپا هیچ و پوچ بوده و او هنوز از مشروعیت بین‌المللی برخوردار است. در این نشست وی تمام تلاش خود را خواهد کرد که با ترامپ، پوتین و اردوغان به دلایلی مختلف دیدار و گفتگو کند؛ چون هر کدام از این دیدارها پیام خاص خود را دارد.

القاء برخورداری عربستان از امنیت و ثبات سیاسی و آرامش و اطمینان ولیعهد از آینده سیاسی خود از جمله دلایل دیگر سفر دوره ای بن سلمان بوده است. در واقع بن سلمان اصرار دارد با این سفر این پیام را صادر کند که وضعیت ثبات و استقرار نظام عربستان به هیچ وجه از ماجرای خاشقچی آسیب ندیده و به همین جهت ولیعهد می‌تواند با خاطر آسوده از کشور خارج شود. به خصوص آن که پس از انتشار اخباری پیرامون احتمال روی کار آمدن احمد بن عبدالعزیز برادر ملک سلمان بر کرسی ولایتعهدی به جای محمد بن سلمان، وی با انجام این سفرها می‌خواهد این نکته را گوشزد کند که آنقدر ارکان قدرتش مستحکم است که بدون هر گونه ترس و واهمه‌ای و ایجاد مشکلی می‌تواند برای دو هفته‌ای به خارج از عربستان سفر کند.

فراهم آوردن زمینه عادی سازی روابط اعراب و رژیم صهیونیستی و به تبع آن، تحقق معامله قرن مورد نظر ترامپ نیز از دیگر اهداف اساسی سفر دوره ای بن سلمان بوده است. اگر چه به نظر می‌رسد عربستان در شرایط کنونی نتواند به شکل رسمی از نتانیاهو در ریاض استقبال کند اما بدون شک می‌تواند هم پیمانان خود را در این خصوص تشویق کند و بدین شکل زمینه ساز تحقق دستور ترامپ در عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی شود، امری که به شکل رسمی در شرایط کنونی و با اعلام بحرین به عنوان مقصد بعدی (بعد عمان) سفر نتانیاهو معرفی شد و البته رسانه ای شدن خبر حضور وزیر اقتصاد رژیم صهیونیستی در بحرین قطعیت یافتن آن را تایید کرد.

نتایج سفر دوره‌ای محمد بن سلمان

اگر چه در حال حاضر سخن گفتن از موفقیت یا شکست این سفر در بحث عادی سازی روابط اعراب با رژیم صهیونیستی اندکی عجولانه به نظر می‌رسد، اما واکنش روزنامه نگاران، اتحادیه‌ها و افکار عمومی به این سفر به ویژه در مصر و تونس، نه تنها فضا را به نفع عربستان و به طور خاص شخص بن سلمان تلطیف نکرد؛ بلکه باعث تشدید اوضاع، تقویت باور نفرت عمومی و تضعیف قدرت نرم عربستان در کشورهای عربی شده است.

در واقع یکی از ویژگی های سفر دوره ای بن سلمان، شکل‌گیری قیام جامعه‌ مدنی علیه وی بوده است.11 حزب و سازمان تونسی در اعتراض به سفر بن سلمان به کشورشان در روز سه‌شنبه بیانیه‌ای صادر کردند. همچنین تعدادی از اعضای پارلمان تونس مخالفت خود را با سفر او به کشورشان اعلام کرده و این سفر را لکه ننگی برای کشورشان خواندند. اتحادیه روزنامه‌ نگاران تونسی و 12 سازمان حقوقی این کشور برای اعلام مخالفت خود با سفر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان به تونس، در مقر این اتحادیه نشستی خبری برگزار کردند. همچنین بنری در مخالفت باسفر ولیعهد عربستان سعودی به تونسبر سر در اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران این کشور نصب شد که روی آن نوشته شده است، «خاک تونس انقلابی را کثیف نکنید.»

اگر چه مقامات تونس با انتشار اطلاعیه‌ای در خصوص کمک‌های نظامی و مالی عربستان به این کشور سعی کردند مقداری از خشم عمومی مردم را بکاهند، اما این اقدام نیز نتوانست خشم مردم را کاهش دهد. به همین دلیل و درپی اعتراضات مردمی تونس، سفر ولیعهد عربستان در 27 نوامبر به این کشور تنها به چند ساعت محدود شده است. اعتراضات مردم تونس به حدی گسترده بود که مقامات این کشور کنفرانس خبری مشترک با بن‌سلمان را لغو کردند.

علاوه بر تونس صد تن از روزنامه‌نگاران مصری مخالفت خود را با استقبال از محمد بن سلمان ولیعهد سعودی در قاهره اعلام کردند. آنها در بیانیه‌ای تاکید کردند، از بن سلمان به دلیل اینکه ارزش‌های انسانی از جمله حق زندگی شهروندانش را نابود کرده، استقبال نمی‌کنند. روزنامه‌نگاران مصری گفتند، به دلایل انسانی،‌ حرفه‌ای، انجمنی و ملی و نیز به دلیل روابط عربستان با رژیم صهیونیستی،جنگ یمن و قتل خاشقچی مخالف این سفر هستند و جای بن سلمان در قفس اتهام در برابر دادگاه بین‌المللی است. همچنین سیاستمداران و مخالفان در مصر مخالفت خود را با سفر بن سلمان به دلیل شبهات نقش داشتنش در پرونده قتل خاشقچی اعلام کردند. جنبش مدنی دموکراسی مخالف که شامل ۹ حزب و شخصیت سیاسی است با سفر ولیعهد سعودی به قاهره شدیدا مخالفت کرد. اعضای حزب در بیانیه‌ای تحت عنوان "لا أهلا ولاسهلا" (خوش‌ نیامده است) ولیعهد سعودی را یکی از طراحان موضوع دو جزیره تیران و صنافیر مصر و واگذاری آن به عربستان دانستند.

علاوه بر روزنامه‌نگاران مصری احزاب و شخصیت‌های حقوقی و فعالان الجزائری و موریتانیایی نیز مخالفت خود را با سفر ولیعهد به کشورشان ابراز داشته و آن را عادی سازی غیرمستقیم روابط با رژیم صهیونیستی خواندند. حقوقدانان الجزایری نیز مخالفت خود را با سفر بن سلمان ابراز کرده و آن را عادی سازی غیرمستقیم روابط بارژیم صهیونیستی خواندند. القدس العربی درباره سفر بن سلمان به الجزایر، تونس و موریتانی نوشت: اگر بن سلمان بحران زده نبود هرگز این کشور‌ها را به عنوان مقصد سفر‌های خود انتخاب نمی‌کرد و به تونس که عربستان در تخریب و مانع تراشی در این کشور بی تاثیر نبود، یا الجزایر که برگه‌ای برای بازی در عرصه بین المللی ندارد، سفر نمی‌کرد.

به هر ترتیب فشار افکار عمومی در کشورهای مغرب عربی، موجب شد ادامه سفر ولیعهد سعودی به کشورهای دیگر این منطقه لغو شود. در واقع محمد بن سلمان مجبور شد تونس را ترک و برای مشارکت در اجلاس گروه بیست، راهی آرژانتین شود در نتیجه ادامه سفرش به کشورهای موریتانی و الجزایر لغو شد. همچنین همزمان با تشدید اعتراضات مردمی در چند کشور عربی درباره سفر محمد بن سلمان، مغرب او را به حضور نپذیرفت. در همین راستا وبگاه مغربی «لکم» نوشت، بن سلمان سفر به مغرب را در دستور کار خود قرار داده بود اما مغرب با این سفر وی مخالفت کرد و بن سلمان نیز مجبور شد این کشور را از برنامه سفر دوره‌ای خود حذف کند.

در حقیقت سفر بن سلمان به کشورهای آفریقایی موفقیت آمیز نبود. چرا که تنها به مصر و تونس سفر کرد که در این سفرها مردم مخالفت خود را با حضور بن سلمان اعلام نمودند. علاوه بر آن بن سلمان به کشورهایی که از وی استقبال نمودند رشوه کلانی پرداخت کرده است. به عنوان مثال موضوع دریافت هدیه محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی در سفر دو روزه وی به قاهره از سوی برخی مقامات مصری به ویژه رئیس پارلمان این کشور و برخی نمایندگان پارلمان جنجال رسانه‌ای گسترده‌ای را ضد آنها ایجاد کرده است. علاوه بر آن روزنامه تونسی المصور، به نقل از منابع موثق از رشوه ولیعهد سعودی به مقامات تونس برای موافقت با سفر او به این کشور خبر دادند. روزنامه المصور نوشت «عربستان قصد دارد به بانک مرکزی تونس سپرده‌ای به مبلغ دو میلیارد دلار اهدا کند. بنابر اعلام این منبع، ریاض همچنین تصمیم گرفته است مقادیری از نفت مورد نیاز تونس را با قیمت حدود چهارصد میلیون دلار در سال تأمین کند. افزون بر این، عربستان با ارائه تعدادی جنگنده و بالگرد به نیروی هوایی ارتش تونس کمک خواهد کرد.» پایگاه وطن نیز با اشاره به سفر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان به تونس نوشت «رسوایی رشوه نشان می‌دهد که چرا به رغم مخالفت تعداد زیادی از کشور‌ها با درخواست سفر بن سلمان‎، تونس با این سفر جنجال‌برانگیز موافقت کرده است.»

نتیجه‌گیری

سفر دوره ای محمد بن سلمان به کشورهای عربی گرچه با استقبال گرم سران برخی از رژیم‌های عربی منطقه روبه‌رو شد لیکن با موج مخالفت‌های گسترده مردمی به‌خصوص در شبکه‌های اجتماعی همراه بوده است. اوج این اعتراضات را در تونس مهد انقلاب کشورهای عربی شاهد بودیم که مردم خشمگین با حضور درخیابان حبیب بورقیبه (بنیانگذار جمهوری تونس) در پایتخت این کشور خواستار اخراج بن‌سلمان از خاک این کشور شدند. این اعتراض‌ها به حدی گسترده بود که مقامات این کشور کنفرانس خبری مشترک با بن‌سلمان را لغو کردند.

در حقیقت بن‌سلمان با سفر دوره‌ای به دنبال آن بود به مخالفان خود در داخل و خارج به ویژه غرب بگوید که همچنان از حمایت رسمی و مشروعیت عربی برخوردار است و بحران قتل خاشقچی تاثیری بر روابط عربی سعودی نگذاشته است. اما سفرهایی که محمد بن سلمان در کشورهای عربی ترتیب داد، به‌جای اینکه ابتکار عملی برای بسیج حمایت کشورهای عربی از او باشد، به مراسمی برای یادآوری و محکوم کردن جنایت‌های رژیم آل‌سعود تبدیل شد. علاوه بر انتقادات منطقه‌ای، انتقادها از بن‌سلمان در سطح مجامع بین المللی نیز بالا گرفته به‌طوری که حتی کاخ سفید رسماً اعلام کرد که دونالد ترامپ - که در این مدت بارها از بن‌سلمان و سیاست‌هایش حمایت کرده - به‌دلیل مشغولیت زیاد نمی‌تواند با بن‌سلمان دیداری داشته باشد.