منافع روسیه از عضویت ایران در سازمان شانگهای

به گزارش راهبرد معاصر؛ در روز ۱۷ سپتامبر، در نشست سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه، بلوک تحت رهبری روسیه و چین در مورد درخواست ایران برای عضویت در این سازمان، به توافق رسیدند. تصمیم برای عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای نشان دهنده روابط رو به رشد ایران و روسیه می باشد. به عنوان بخشی از تاکید ایران بر روابط با شرق( سیاستی که در بحبوحه گفتگوهای متوقف شده در مورد احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بسیار حساس شده است) مشارکت ایران در سازمان همکاری شانگهای مبتنی بر تعمیق و نهادینه سازی روابط با چین و روسیه می باشد. در سازمان همکاری شانگهای، سیاست روسیه بین اتخاذ موضع مبهم در قبال عضویت ایران و همراهی به‌عنوان برجسته‌ترین مدافع ایران در نوسان بوده است.

در دوره ریاست روسیه بر سازمان همکاری شانگهای ( ۲۰۰۹)، ایران انتظار داشت که از وضعیت ناظر این سازمان به عضویت کامل ارتقا یابد. با این حال، روسیه از گنجاندن درخواست عضویت تهران به عنوان موضوع دستور کار اجلاس صرف نظر کرد. اما چند سال بعد، پس از روند پذیرش هند و پاکستان، روسیه آمادگی خود را برای پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای اعلام کرد. در حالی که چالش‌های عضویت هند و پاکستان، این روند را کند کرده بود؛ اما پس از امضای برجام، مخالفت سرسخت تاجیکستان، مانع اصلی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بود.

در نشست سال 2016 سازمان در تاشکند، با وجود رفع تحریم‌های شورای امنیت، عضویت ایران حتی مورد بحث قرار نگرفت و رسانه‌های ایرانی گزارش دادند که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت، در اعتراض به این نشست، اجلاس را ترک کرد. اظهارات یک دیپلمات ناشناس روس در آن زمان فاش کرد که تاجیکستان به دلیل اختلافات دوجانبه، با عضویت ایران مخالفت کرده است. اینها شامل اتهاماتی مبنی بر حمایت تهران از فعالیت های حزب ممنوعه نهضت اسلامی تاجیکستان و همچنین ادعاهای تهران مبنی بر اینکه این کشور در سال ۲۰۱۳م.  بیش از 2 میلیارد دلار دارایی مالی یک تاجر ایرانی را بلوکه کرده است.

تنها چند ماه پس از خروج دولت دونالد ترامپ از برجام در سال 2018، حسن روحانی، رئیس‌جمهور پیشین، در دیدار با ولادیمیر پوتین، در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ژوئن 2018، از حمایت روسیه از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای قدردانی کرد.

ایران همچنین بخشی از پروژه بلندپروازانه اوراسیا بزرگ روسیه بوده است که به عنوان چارچوبی مبهم برای تقویت یکپارچگی ژئوپلیتیکی و اقتصادی در سراسر منطقه قابل تعریف است.  فراتر از تلاش‌های روسیه برای ادغام، مسکو، ایران را به عنوان یک بازیگر مهم در امنیت منطقه می‌نگرد. در سطح منطقه ای، روسیه به طور سنتی ایران را به عنوان یک نیروی ثبات بخش در برابر چالش ها و تهدیدهای مشترک مانند قاچاق مواد مخدر، تروریسم و جنایات فراملی در نظر می گیرد. در سال 2007، سازمان همکاری شانگهای به کشورهای ناظر اجازه داد تا در جلسات وزیران، گروه های کاری و ساختار منطقه ای ضد تروریسم، شرکت کنند که این امر به ایران اجازه می داد در برخی از زمینه های قاچاق مواد مخدر، افراط گرایی و تروریسم همکاری های اطلاعاتی داشته باشد.

روسیه و سازمان همکاری شانگهای برای میانجی‌گری در افغانستان مکرراً بر اهمیت مشارکت بازیگران منطقه‌ای در این پروسه تأکید کرده‌اند، هرچند که میانجیگری به رهبری روسیه پس از نتایج ناچیز کنفرانس سازمان همکاری شانگهای در مورد افغانستان در سال 2009، شتاب خود را از دست داد. این امر با تسلط طالبان بر افغانستان در اواسط ماه اوت و ظهور دولت اسلامی خراسان تغییر کرد که  این امر مشارکت بیشتر ایران، روسیه و سازمان همکاری شانگهای را برای تقویت ثبات در افغانستان تسریع بخشید. از منظر روسیه، افغانستان زمینه را برای عضویت کامل  ایران در سازمان همکاری شانگهای فراهم کرد و همچنین این امر ، لزوم تعامل با تهران در چارچوب مذاکرات چهارجانبه روسیه، چین، پاکستان و آمریکا را برجسته کرد.

 در ماه اوت، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در پی گفتگو با نیکلای پاتروشف همتای روس خود تایید کرد که "موانع سیاسی" برای عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای برطرف شده است. فرستاده پوتین این موضوع را قبل از نشست سپتامبر سازمان همکاری شانگهای تایید کرد. اگرچه پوتین پس از ابتلا به کووید 19 به دلیل قرنطینه شدن نتوانست در این اجلاس شرکت کند؛ اما در تماسی تلفنی به ابراهیم رئیسی همتای ایرانی خود، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را تبریک گفت.

به احتمال زیاد، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای این بستر را برای روسیه فراهم می‌کند تا روابط عمیق چین با ایران را زیر نظر بگیرد. اینکه روسیه «عامل چین» را در تصمیم‌گیری‌های خود لحاظ می‌کند، غیرعادی نیست. به عنوان مثال، مسکو نسبت به تلاش‌های پکن برای گنجاندن ابعاد اقتصادی به سازمان همکاری شانگهای به دلیل نگرانی از اینکه این امر برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری مسکو چالشی ایجاد کند، پذیرفته نیست.

این مسائل نشان می‌دهد که حتی قبل از عضویت ایران، روابط چین و روسیه در خاورمیانه شامل عنصری از رقابت تقسیم‌شده و همچنین همسویی بود. عضویت تهران در سازمان همکاری شانگهای می تواند بر روابط پکن و مسکو با کشورهای خلیج فارس تاثیرات منفی بر جای بگذارد. عضویت ایران نشان دهنده یک پیروزی دیپلماتیک برای تهران و رئیس جمهور جدید این کشور است که سفرش به دوشنبه اولین سفر خارجی وی به عنوان رئیس جمهور بود. با توجه به مانورهای دریایی سه جانبه قبلی ایران که طبق گزارش‌ها در سال‌های 2019 و 2020 با چین و روسیه برگزار شد و همچین با توجه به ادعای مداخله ایران در حملات به نفتکش‌ها و تأسیسات نفتی در خلیج فارس و توافقنامه موقت تجارت آزاد ایران با اتحادیه اوراسیا، جایگاه بالاتر اخیر ایران در منطقه باعث ایجاد نگرانی کشورهای عربی خلیج فارس شده است.

با این حال، به نظر نمی‌رسد روسیه سیاست موازنه بخشی میان ایران و کشورهای عربی را کنار بگذارد. کمتر از یک ماه قبل از نشست دوشنبه، روسیه یک توافقنامه همکاری نظامی با عربستان سعودی در مسکو به امضا رساند و از امارات متحده عربی همراه با اروگوئه و بنگلادش  به عنوان یکی از اعضای بانک توسعه جدید بریکس استقبال کرد. از آغاز سال 2021، مسکو همچنین دریافت کننده سرمایه گذاری های قابل توجهی در بخش های برق، املاک و مستغلات و خرده فروشی از امارات و قطر بوده است. در ماه ژوئن، قطر همچنین به عنوان یک کشور میهمان در مجمع بین‌المللی اقتصادی سن پترزبورگ روسیه که اغلب داووس روسیه نامیده می شود، حضور داشت. علاوه بر این، اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به سرعت سه شریک گفتگوی جدید - مصر، عربستان سعودی و قطر - را تصویب کرد که می تواند نفوذ ایران در سازمان همکاری شانگهای را کاهش دهد.

روابط روسیه و ایران با ایالات متحده، دو کشور را به هم نزدیکتر کرده است. مسکو و تهران تمایل دارند سازمان همکاری شانگهای را نشانه ای از نظم چندقطبی در حال توسعه بدانند. حمایت روسیه از عضویت ایران با تمایل مسکو برای ایجاد یک قدرت منطقه‌ای قدرتمند در سازمان مرتبط است. ایران در سازمان همکاری شانگهای، اهداف روسیه را برای نمایش این سازمان به عنوان یک منبع قدرت اوراسیا پیش می برد و شاید نشانه ای از روزهای آینده رهبری روسیه و چین در نظم بین‌المللی غیرغربی باشد.