موج‌سواری غرب بر ناآرامی های قزاقستان

به گزارش راهبرد معاصر؛ در هفته اخیر اوضاع کشور قزاقستان به عنوان ثروتمندترین کشور آسیای میانه به دلیل افزایش قیمت سوخت متشنج است. ذخایر قطعی نفت قزاقستان از سال ۲۰۰۷ به ۳۰ میلیارد بشکه رسیده است که این رقم تا سال ۲۰۰۶، ۹ میلیارد بشکه بود. این کشور آسیای میانه با داشتن ۱۷۲ میدان نفتی ۳ درصد از کل ذخایر نفتی جهان را به خود اختصاص داده است. به گفته اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، میدان کاشاگان همچنین بزرگترین میدان نفتی قزاقستان است که ذخایر آن بین ۷ تا ۱۳ میلیارد بشکه نفت خام تخمین زده می‌شود.

حالا این کشور به دلیل افزایش قیمت سوخت یا به باور دولتی ها اصلاح سیستم یارانه‌ای با شرایط دشواری روبه رو است بطوریکه خواستار مداخله کشورهای همسایه برای آرام کردن شرایط شده است.

حذف یارانه سوخت

برخی از کشورها در راستای کاهش یارانه سوخت‌های فسیلی، با افزایش قیمت انرژی و در نتیجه با تورم شدیدی مواجه می‌شوند و شاید در حال حاضر برجسته‌ترین نمونه در این بحران‌ها قزاقستان است که به دلیل قیمت بالای سوخت با اعتراضات شدید درگیر است. این نشان می‌دهد که سیاست گذارن در کشورهای نوظهور باید با دقت بیشتری نسبت به اینگونه تصمیمات و پیامدهای اجتماعی آن اتخاذ کنند. شاید پیشتر دستیابی به این تعادل به دلیل قیمت پایین انرژی آسان‌تر بود، اما اکنون که قیمت آن افزایش یافته و باعث ایجاد بحران شده‌، کار را دشوارتر کرده است. این دشواری باعث ناآرامی اجتماعی می‌شود که نه تنها در قزاقستان، بلکه در کشورهای دیگر نیز رخ داده است.

داده‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نشان می‌دهد که دولت‌های ۱۹۲ کشور جهان حدود ۳۷۵ میلیارد دلار برای یارانه سوخت‌های فسیلی در سال ۲۰۲۰ هزینه کرده‌اند که کمتر از نصف مقدار یک دهه قبل، به استثنای سال ۲۰۱۸ است. محققان باور دارند که تغییر شرایط اقتصادی در بسیاری از کشورها پتانسیل بی‌ثباتی سیاسی و تظاهرات خشونت آمیز را افزایش می‌دهد. در اکوادور، اعتراضات ناشی از حذف یارانه‌های سوخت حمل و نقل در سال ۲۰۱۹، دولت را مجبور کرد تا یارانه‌ها را بلافاصله پس از لغو آنها بازگرداند.

حالا قزاقستان در کانون توجهات قرار دارد، زیرا قیمت‌های بالای سوخت در روز سال جدید به ناآرامی‌های خشونت آمیز منجر شد. هرچند که یارانه‌ها ۲.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهند. داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد که کشورهای ثروتمند تولیدکننده نفت مانند کویت، امارات متحده عربی و عربستان سعودی، در سال ۲۰۲۰ حدود ۵۰۰ دلار به ازای هر نفر یارانه سوخت‌های پرداخت کردند. از نظر درصد تولید ناخالص داخلی، برای کشورهای مانند لیبی که بیش از ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی خود را یارانه پرداخت کرده‌اند، اینگونه اصلاحات دشوارتر است.

براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول این یارانه مانع از تلاش کشورها برای کاهش کسری بودجه می‌شود و با هزینه‌های دیگر بخش عمومی مانند جاده‌ها، مدارس و مراقبت‌های بهداشتی رقابت و در عین حال نابرابری را عمیق‌تر می‌کند، زیرا ثروتمندترین بصورت ناعادلانه از این یارانه بهره مند می‌شوند، زیرا مصرف آنها بیشتر است. از همین روی نیجریه اعلام کرد که تا اواسط سال ۲۰۲۲ یارانه سوخت را که مدت‌ها در انتظار آن بود را حذف و به جای آن ۵۰۰۰ نایرا یا ۱۲ دلار در ماه به خانواده‌های نیازمند پرداخت می‌کند.

اهمیت قزاقستان در ترانزیت چین

به نظر می رسد که ثبات قزاقستان به عنوان یک کشور ترانزیتی اصلی برای جاده ابریشم جدید، مایه نگرانی به ویژه چین، روسیه و ترکیه است و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا ترانزیت قطارهای چین-اروپا تحت تأثیر شرایط فعلی قرار گرفته است؟

براساس داده های رسمی هنوز قطارهای چین-اروپا در حال ترانزیت و تحت تأثیر این اعتراضات قرار نگرفته اند. هرچند که یک مقام قزاقستانی اظهار داشت که حمل و نقل از طریق جاده کمربندی استان آلماتی چندان هموار نیست. همچنین به دلیل قطع شدن شبکه اینترنت در کشور، جی پی اس کانتینرها نیز دچار مشکل می‌شود.

بر اساس اطلاعات فعلی ارائه شده توسط یک منبع صنعتی قزاقستان، تنها برخی از قطارهای مسافربری از سرویس خارج شده‌اند اما قطارهای باری چین و اروپا تحت تأثیر این وضعیت قرار نگرفته‌اند. با این حال، نمی‌توان ۱۰۰ درصد مطمئن بود که اوضاع چگونه خواهد بود چون سیستم ارتباطی کشور مختل است.

اپراتور حمل و نقل ریلی اوراسیا RTSB نیز وضعیت را تایید کرده است. هم اینترنت و هم شبکه تلفن همراه در سراسر کشور مسدود شده و در نتیجه وضعیت اطلاعات عمومی با مشکل مواجه شده است. با این حال، تلفن‌های ثابت و راه آهن کار می‌کنند. در پایانه‌های دوستیک و آلتینکول، عملیات طبق معمول در حال انجام است و قطارها به طور منظم بارگیری و اعزام می‌شوند، اما برای اطمینان از ایمنی قطارها، مسیر آنها در داخل قزاقستان تغییر می‌کند تا شهرهای بزرگی که وضعیت در آن‌ها نامشخص است به نوعی دور زده شوند.

این اعتراضات به دلیل افزایش دو برابری قیمت گاز مایع (از ۶۰ به ۱۲۰ تنگه، افزایش حدود ۰.۱۲ یورو) آغاز شد که در ۷۰ تا ۹۰ درصد از وسایل نقلیه محلی استفاده می‌شود. بین سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۲۱، قزاقستان یک پلت فرم تجارت الکترونیکی شفاف‌تر برای انرژی معرفی کرد تا زمینه حضور در بازار تجارت انرژی را هموار کند و این منجر به افزایش شدید قیمت انرژی در اوایل دوره پس از اصلاحات (یعنی اوایل سال ۲۰۲۲) می‌شود.

با این حال، خود مقامات هم اعتراف دارند که اعتراض‌ها از تقاضای قیمت نفت فاصله گرفته و به یک جنبش کاملاً سیاسی تبدیل شده است.

فعلا این اعتراضات هیچ تأثیر قابل توجهی بر قطارهای چین-اروپا که از طریق قزاقستان ترانزیت می‌کنند وجود نداشته است، اما آشفتگی سیاسی به ناچار باعث نگرانی در این صنعت شده است. آلماتی که بیشترین آسیب را از شورش ها متحمل شده است، یک مرکز ریلی حیاتی است که بسیاری از قطارهای چین-اروپا از آن عبور می‌کنند.

این شهر که یک قطب اقتصادی نیز محسوب می‌شود، بیشترین ناآرامی‌ها را به دوش کشیده است. اگرچه شورش‌ها به ندرت مستقیماً پایانه‌های باری واقع در حومه شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهند، اما اعتصاب‌ها و اختلالات به سختی می‌تواند قطارهای چین-اروپا را تحت تاثیر قرار ندهد.

تاثیر اعتراضات بر نیروگاه‌های هسته‌ای

اعتراضات قزاقستان باعث شده است که سهام Kazatomprom ( بزرگترین تولیدکننده اورانیوم در جهان) طی روزهای گذشته در لندن بیش از ۱۰ درصد کاهش یابد. شرکت Kazatomprom، بزرگترین تولید کننده و فروشنده اورانیوم طبیعی در جهان است که بیش از ۴۰ درصد از منابع اولیه اورانیوم جهانی را از عملیات خود در قزاقستان تامین می‌کند. اورانیوم کازاتمپروم در تولید انرژی هسته ای در سراسر جهان استفاده می شود.

قیمت اورانیوم در حالی افزایش می‌یابد که قزاقستان، بزرگترین تولیدکننده فلز رادیواکتیو در جهان، با اعتراضات گسترده‌ای روبرو می‌شود که برای اولین بار در دهه‌های گذشته بزرگترین چالش را برای رهبری این کشور ایجاد کرده است. البته کازاتمپروم تایید کرد که علیرغم ناآرامی‌ها در قزاقستان، بدون هیچ تاثیری بر تولید یا صادرات، به طور عادی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

اعتراضات قزاقستان می‌تواند به وابستگی بیشتر تامین کنندگان اورانیوم در خارج از این کشور منجر شود و سهام شرکت‌های اورانیوم در آمریکای شمالی و استرالیا را افزایش دهد. از همین روی سخنگوی Kazatomprom برای ایجاد اطمیان در خریداران گفت: استخراج اورانیوم طبق برنامه پیش می‌رود و هیچ وقفه‌ای رخ نداده است. این شرکت در حال تعهد قراردادهای صادراتی است.

با این وجود به باور بسیاری از تحلیلگران بازار، با توجه به نقش قزاقستان به عنوان تامین کننده شماره یک اورانیوم در جهان، نگرانی‌های قابل توجهی در مورد عرضه اورانیوم در سراسر جهان وجود دارد، حتی اگر در حال حاضر کمبودی وجود نداشته باشد.

در حالی که قیمت‌ها به دلیل اخبار اعتراضات قزاقستان و اختلالات احتمالی در عرضه افزایش می‌یابد هیچ کمبود فوری اورانیوم یا تعطیلی نیروگاه هسته‌ای فعلا مخابر شده است. برخلاف تأسیساتی که با نفت یا گاز طبیعی کار می‌کنند، نیروگاه‌های هسته‌ای می‌توانند در صورت تأخیر در ارسال سوخت به فعالیت خود ادامه دهند، زیرا بسیاری از آنها در چند سال گذشته اورانیوم انباشته کرده‌اند.

موج‌سواری غرب بر بحران قزاقستان

از سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی بعنوان یکی از سازمان‌های فعال رزمی و چندمنظوره در حوزهی آسیای میانه و قفقاز نام برده می‌شود که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و به همت مقامات روس و با مشارکت روسیه، قزاقستان، ارمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان و بلاروس تاسیس شد. سازمان یاد شده با ایجاد پیمان‌های امنیتی-نظامی در راستای تقویت مواضع کشورهای یاد شده و مقابله با دسایس غرب و ناتو گام نهاد. با وقوع بحران در قزاقستان و علی‌رغم دستور قاسم توکایف رئیس جمهور قزاقستان مبنی بر برکناری نخست وزیر و تشکیل دولت جدید در این کشور، رهبران اروپایی و آمریکایی ضمن نادیده انگاشتن تصمیم یاد شده، به تقبیح دولت و حمایت از معترضین پرداختند.

معترضین قزاق که به گفته‌ی رئیس جمهور قزاقستان، از سوی شمار وسیعی از تروریست‌ها و آشوبگران حمایت می‌شوند تا ساعات اولیه اعتراضات با توسل به خشونت و اقدام نظامی، یکی از ساختمان‌های محل اقامت ریاست جمهوری و دفتر شهرداری در آلماتی را به آتش کشیدند. فرودگاه‌ بین‌المللی این شهر نیز به کنترل کامل آشوب‌گران در آمده و کشور در آستانه‌ی سقوط قرار گرفت. همین مسئله به دستور توکایف مبنی بر سرکوب آشوبگران منتهی شد. مقابله ارتش با آشوب‌گران و درخواست توکایف مبنی بر حضور نظامیان وابسته به سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در قزاقستان، بلافاصله دستاویزی شد تا کشورهای غربی، دولت قزاقستان را به نقض حقوق بشر و سرکوب معترضین متهم نمایند. در رابطه با چرایی هجمه‌های وارده بر علیه روسیه و دولت قزاقستان از سوی محافل غربی نکات ذیل قابل ذکرند:

الف) تحت فشار قرار دادن روسیه در جبهه اوکراین: اعزام نیروهای نظامی روسی تحت عنوان اعضای "سازمان پیمان امنیت جمعی" به قزاقستان بلافاصله با واکنش مقامات آمریکایی همراه شد. دولت جو بایدن علیه هرگونه نقض حقوق بشر بدست نیروهای تحت رهبری روسیه در قزاقستان هشدار داده و گفته است: جهان نظاره‌گر است. وزیر امور خارجه آمریکا نیز در اظهار نظری مدعی شده که به نظر او، مقامات و دولت قزاقستان قطعاً توانایی مدیریت مناسب اعتراضات را داشتند. اما مشخص نیست که چرا آنها احساس کردند که به مداخله نیروهای خارجی نیاز است. آنتونی بلینکن در ادامه هشدار داده، یکی از درس‌های تاریخ اخیر این است که وقتی روس‌ها پا به خانه‌اتان گذاشتند، بیرون کردنشان بسیار دشوار خواهد بود.

بحران حاکم بر قزاقستان و مشارکت روس‌ها در ثبیت امنیت، فضای مساعدی را برای غربی‌ها فراهم ساخته تا با تشدید فضاسازی رسانه‌ای، مانع از توجه مسکو نسبت به تحولات حاکم در مرزهای شرقی این کشور فراهم آورد. تنش میان روسیه و اوکراین در خلال هفته‌های اخیر به اوج خود رسیده و رهبران غرب مدام، روسیه را به برنامه‌ریزی برای حمله به اوکراین متهم نموده‌اند.

ب) استیلا بر قزاقستان و مهار روسیه و چین: از قزاقستان به عنوان یکی از متحدین کلیدی روسیه و چین در جامعه‌ی بین‌المللی نام برده می‌شود. مرزهای وسیع این جمهوری با چین و روسیه، موجب شده که تحولات حاکم بر این کشور، تبعات مستقیم امنیتی بر دو کشور یاد شده بر جای گذارد. حضور میلیون‌ها روس در قزاقستان و نقش این کشور در احیای پروژه ابتکار کمربند و جاده چین، فضای مساعدی را برای رسانه‌ها و مقامات اروپایی و آمریکایی مهیا نموده تا با دمیدن بر اختلافات حاکم بر این کشور، زمینه فروپاشی حکومت توکایف را رقم زنند.

از زمان استقرار ولادمیر پوتین در کاخ کرملین و قدرت‌گیری فزاینده روس‌ها در جامعه‌ی جهانی، در کنار نقش بی‌بدیل چین در مناسبات اقتصادی جهان، سیاست مهار دو قدرت نوظهور جهان بیش از پیش مورد توجه قدرت‌های غربی قرار گرفته است. سقوط حکومت توکایف و روی‌کار آمدن دولتی همسو با غرب، ضمن فروپاشی سازمان پیمان امنیت جمعی، زمینه تقویت حضور آمریکا در آسیای مرکزی و همسایگی با روسیه و چین را فراهم خواهد ساخت. ذخائر عظیم انرژی قزاقستان در کنار مقادیر وسیع ذخائر اورانیوم، بیش از پیش توجه رهبران غربی را به حضور در این منطقه حیاتی سوق داده است.