طالبان و چالش حقابه ایران از هیرمند

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ به تازگی علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست در اظهارنظری درباره آخرین وضعیت رهاسازی حقابه ایران از رودخانه هیرمند و اختلاف ایران و افغانستان در این زمینه از همکاری نکردن و تعامل نداشتن طرف افغانستانی با ایران سخن گفت. سلاجقه عنوان کرد: وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشت، اما متأسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است و طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام موردنظر ایران نمی‌رود.

رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران در حالی بر ادامه بلاتکلیفی مذاکرات محیط زیستی ایران و طالبان تأکید کرد که اوضاع بلاتکلیف حقابه هیرمند مسئله امروز و دیروز نیست و دست‌کم از دو دهه پیش تاکنون با وجود مذاکرات و پیگیری‌های دیپلماتیک گاه و بیگاه جمهوری اسلامی ایران، تغییر چشمگیری در وضعیت رهاسازی حق‌آبه هیرمند رقم نخورده و در این سال‌ها ، حاکمان کشور همسایه شرق و جنوب شرقی، به هر بهانه از انجام وظایفشان سر باز زده‌اند.

تجربه مذاکرات با طرف افغانستانی در حکومت پیشین و نیز مذاکرات یک سال اخیر با حکومت جدید افغانستان نشان از این دارد  طالبان قصد جدی برای عمل به تعهداتش در قبال حقابه ایران ندارد

این اختلاف در زمان آبگیری سد کمال خان افغانستان اوج گرفت؛ سدی که در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر زرنج واقع در ولایت نیمروز و بر مسیر رود هیرمند ساخته‌شده که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد و در نهایت به دریاچه هامون، دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران می‌ریزد. با آبگیری این سد و متعاقب آن اظهار نظر مسئولان وقت افغانستان مبنی بر فروش آب به ایران، موضوع حق‌آبه ایران از هیرمند و حق‌آبه دریاچه هامون به محل چالش و اختلاف اساسی میان دو کشور تبدیل شد.

بیم آن می‌رفت دریاچه هامون با توجه به تعهد ناپذیری حاکمان افغانستان به دادن حقابه ایران از هیرمند، از سیلاب‌ها سهمی نبرد و در ادامه، یکی از تأمین‌کننده‌های اصلی آب هامون را مختل کند و سومین دریاچه بزرگ ایران بعد از خزر و ارومیه به‌مرور کاملاً خشک شود؛ رخدادی که بدون شک تبعات اقتصادی و زیست‌محیطی آشکاری دارد و نگرانی‌های زیادی را برای فعالان حقوق بشری و زیست‌محیطی به وجود خواهد آورد.

هم‌زمان با شروع بهره‌برداری از سد کمال خان، مقام های وقت افغانستان وعده دادند حق‌آبه ایران طبق قرارداد 1351 به قوت خود باقی خواهد ماند؛ قراردادی که در کابل میان مقام های ایرانی و افغانستانی امضا و مقرر شد در هر ثانیه 22 مترمکعب آب (معادل 826 میلیون مترمکعب در سال) سهم ایران از رودخانه هیرمند باشد. با وجود این، به اعتقاد کارشناسان و مسئولان ایرانی، سهم ایران از هیرمند به‌طور دقیق و کامل محقق نشده و در سال‌های مختلف بسته به میزان بارندگی، کمتر یا بیشتر از مقدار تعیین‌شده در قرارداد مذکور به ایران تعلق‌گرفته است.

این موضوع موجب خشک شدن بستر تالاب بین‌المللی هامون شد و كار را به‌جایی رساند كه حتی نياز ساكنان منطقه سیستان ایران به آب آشاميدني نیز تأمين نمی‌شود، لذا برای پیگیری مشکلات پیش‌آمده مذاکراتی جدی و بدون توقف بر سر چگونگی اجرای معاهده و استفاده ایران از آب هیرمند با طرف افغانستانی انجام شد، اما تجربه مذاکرات با طرف افغانستانی در حکومت پیشین و نیز مذاکرات یک سال اخیر با حکومت جدید افغانستان نشان از این دارد  طالبان قصد جدی برای عمل به تعهداتش در قبال حقابه ایران ندارد .

راهکارهای حقوقی بین‌المللی حل مشکل

دولت ایران می‌بایست حقوق ایران در بهره‌برداری از رودخانه هیرمند و چگونگی تقسیم و بهره‌برداری از آب هیرمند را بدون اتلاف وقت و هیچ‌گونه تعارفاتی با طالبان مشخص کند و به سرعت مذاکراتی جدی و بدون توقف با افغانستان انجام شود، اما اکنون خبر رسیده با وجود پیگیری‌های ایران، حکومت جدید افغانستان همراهی نمی‌کند.

از آنجا که تالاب هامون به‌منزله میراث مشترک بشری، بر مبنای اصول عرفی حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، حقی انکارناپذیر از رودخانه هیرمند دارد، لذا می‌توان موضوع حق‌آبه هامون را طبق قواعد حقوق بین‌المللی زیست‌محیطی و با مراجعه به قواعد بین‌المللی مربوطه ازجمله کنوانسیون حفاظت از تالاب‌ها (کنوانسیون رامسر) مشخص کرد. البته ازآنجاکه افغانستان از پیوستن به کنوانسیون رامسر خودداری به عمل می‌آورد، موضوع حق‌آبه هیرمند و درنتیجه وضعیت هامون تا حدودی پیچیده‌تر می شود.

تنها می‌توان دیپلماسی محیط زیستی را با افغانستان با هدف ایجاد معاهده‌ای جامع برای تعیین حقابه تالاب بین‌المللی هامون ادامه داد تا از نابودی اکوسیستم منحصربه‌فرد این تالاب که در لیست قرمز تالاب‌های کنوانسیون رامسر قرارگرفته است، جلوگیری کرد. همچنین بازتعریف هیرمند به‌عنوان رودخانه بین‌المللی و تحریک افکار عمومی جهانی نسبت به تأثیرات غیرقابل‌بازگشت نابودی هامون به‌عنوان سرمایه زیست‌محیطی بشری بر چرخه‌های زیست‌محیطی و انسانی منطقه با توجه به جایگاه بین‌المللی تالاب هامون، از دیگر راهبردهایی خواهد بود که می‌تواند در حل مشکلات پیش‌آمده یاری بخش باشد.

می‌توان دیپلماسی محیط زیستی را با افغانستان با هدف ایجاد معاهده‌ای جامع برای تعیین حقابه تالاب بین‌المللی هامون ادامه داد تا از نابودی اکوسیستم منحصربه‌فرد این تالاب که در لیست قرمز تالاب‌های کنوانسیون رامسر قرارگرفته است، جلوگیری کرد

با توجه به اینکه روش‌های حل‌وفصل اختلافات ایران و افغانستان در موضوع رودخانه هیرمند در ماده نهم معاهده 1351 میان دو دولت پیش‌بینی‌شده است، چنانچه طبق ماده نهم در صورت بروز اختلاف در تعبیر یا اجرای (تطبیق) مواد این معاهده دو طرف نخست با مذاکرات دیپلماتیک و دوم، با صرف مساعی جمیله مرجع ثالث برای حل اختلاف سعی خواهند کرد و درحالی‌که این دومرتبه به نتیجه نرسد، اختلاف مذکور بر اساس مورد مندرج در پروتکل شماره 2 ضمیمه این معاهده به حکمیت محول می‌شود.

اگر افغانستان همکاری لازم را در روش های غیرحقوقی حل‌وفصل اختلاف ازجمله مذاکره، میانجیگری و مساعی جمیله صورت نداد، می‌توان به استناد موافق نامه 1351، موضوع را به نهادهای حل‌وفصل اختلافات بین‌المللی ازجمله داوری بین‌المللی و یا دیوان بین‌المللی دادگستری در صورت موافقت طرفین ارجاع داد.