نقش برجسته ایران در راهبرد تنوع‌بخشی شبکه حمل‌ونقل روسیه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ از آن جایی که به دلیل تحریم های بین المللی، تجارت روسیه با غرب تحت تأثیر قرار گرفته، مسکو درصدد بهبود ارتباطات ریلی با همسایگان جنوبی خود است. سفر ماه ژوئیه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به تهران در کنار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه فرصتی برای سه کشور بود تا همکاری خود را با یکدیگر در مقابل غرب نشان دهند. علاوه بر این، سفر مذکور به روس ها فرصت داد تا نشان دهند از نظر دیپلماتیک کشورهایی وجود دارند که مایل به پذیرش جهان بینی روسیه هستند.

یکی از موضوعاتی که در نشست تهران مورد توجه قرار گرفت، تصمیم روسیه مبنی بر این بود که مسکو بخشی از راه آهن رشت – آستارا را با هدف ایجاد ارتباط میان ایران، جمهوری آذربایجان، هند و روسیه خواهد ساخت. تحریم های بین المللی باعث شده است روسیه دیگر نتواند از شبکه ریلی غرب کالاهایش را آزادانه صادر کند و همچنین تعامل با چین در زمینه تجارت ریلی باعث می شود تا موازنه قوا به نفع پکن تبدیل شود. بنابراین شناسایی شرکای جدید در جنوب برای توسعه اقتصادی روسیه اجتناب ناپذیر است.

دست کم از سال ۲۰۰۰ میلادی مسیر ریلی مذکور مورد بحث بود؛ زمانی که برای نخستین بار در دومین کنفرانس بین المللی اوراسیا در زمینه حمل و نقل در سن پترزبورگ به آن پرداخته شد. کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب مسیری به طول حدود 7 هزار و 200 کیلومتر است که برای ارتباط هند و خلیج فارس به دریای خزر و روسیه (از مسیر ایران) طراحی شد. دلایل ژئوپلیتیک واضحی برای روسیه وجود دارد که اکنون این طرح را احیا کرده است.

کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب مسیری به طول حدود 7 هزار و 200 کیلومتر است که برای ارتباط هند و خلیج فارس به دریای خزر و روسیه (از مسیر ایران) طراحی شد

تکمیل این مسیر کریدور حمل‌ونقل میان روسیه، جمهوری آذربایجان، ایران و هند را به هم متصل و این واقعیت را برجسته می‌کند که حتی با ادامه جنگ اوکراین، روسیه همچنان می‌تواند از سایر متحدان سیاسی که آماده تعامل هستند، کمک بخواهد. ایران در حال حاضر با اتحادیه اقتصادی اوراسیا تحت تسلط روسیه قرارداد تجاری ترجیحی دارد که به مدت سه سال اجرا می‌شود و در ماه اکتبر منقضی خواهد شد. از نظر عملی، زمانی که اقتصاد روسیه تحت تحریم های بین المللی قرار دارد، به نظر می آید این کریدور تجارت میان روسیه و متحدان اقتصادی بالقوه را تقویت کند.

در ماه ژوئن پوتین در حاشیه اجلاس خزر با الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان درباره این مسیر گفت و گو و تأکید کرد، بیشتر مسیر پیش تر احداث شده و تنها 146 کیلومتر باقی مانده است. روسیه انگیزه های خاص خود را برای این توافق دارد؛ برای مسکو راه آهن وسیله حمل و نقل غیرنظامی و نظامی حیاتی است، به ویژه برای صنایع استخراجی که اقتصاد روسیه به آن وابستگی دارد.

کرملین مجموعه قدرتمند راه آهن روسیه را که به وسیله اولگ بلوزروف کنترل می شود، یکی از ستون فقرات کشور می داند که مسئول پیشبرد جنبه کلیدی اقتصاد سیاسی روسیه و در نتیجه امنیت ملی آن است. تحریم های غرب نیز وضعیت روسیه را پیچیده کرده است. در جولای 2022 لیتوانی انتقال کالاهای تحریم شده ازجمله فولاد و سایر فلزات آهنی را از روسیه به منطقه کالینینگراد ممنوع کرد. گرچه لیتوانی بلافاصله این ممنوعیت را لغو کرد، اما آسیب پذیری های احتمالی اتکا به شبکه ریلی غرب برای روسیه برجسته شد.

چندین موضوع عملی و سیاسی وجود دارد که بر برنامه های روسیه برای استفاده از ایران به عنوان کشور ترانزیتی تأثیر می گذارد؛ مهم ترین مورد این است که ایران و روسیه هر دو تحت تحریم های بین المللی هستند که این موضوع انتقال مالی میان دو سیستم بانکی آنها را با چالش مواجه و سرمایه گذاران خصوصی را محدود می کند. بنابراین بیشتر پروژه های زیرساختی باید به وسیله دولت حمایت شوند.

خروج بعدی بازیگران غربی از بازار ریلی (مانند زیمنس آلمان که راه‌آهن‌های سریع‌السیر روسیه را خدمات رسانی و نگهداری می‌کند) ضربه دیگری بود و راه‌آهن روسیه مجبور خواهد شد قطعاتی را که زیمنس در جاهای دیگر عرضه می‌کرد بسازد. همه اینها می تواند کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب را مختل کند.
 

به نظر می‌آید بندر ماخاچ‌کالا در جنوب روسیه روابط خوبی با همتایان ایرانی خود ایجاد کرده است. هیئتی از ایران آوریل 2022 به ماخاچ‌کالا سفر کرد تا درباره نقش این بندر در بهبود روابط دوجانبه روسیه و ایران گفت و گو کند. ماخاچکالا به عنوان تنها بندر عاری از یخ در دریای خزر مزیت راهبردی دارد، اما اتهامات فساد در این بندر از جمله کشمکش برای کنترل پایانه‌ها در میان تجار قدرتمند محلی، مانع دیگری برای تجارت در آنجا ایجاد می‌کند.

مشخص نیست در صورت تحقق کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب، بنادر ایران ظرفیت پذیرش افزایش قابل توجه محموله را دارند یا خیر. بسیاری از اپراتورهای بندری ایران به‌طور خاص تحت تحریم‌های بین‌المللی هستند که جذب سرمایه‌گذاری خصوصی برای ارتقا و گسترش سیستم بندری را به چالش تبدیل می‌کند. با وجود کاستی‌های عملی و سیاسی، واضح است ایران در مرکز راهبردی روسیه در تنوع بخشی به شبکه حمل و نقل قرار دارد. اگر حمل و نقل ستون فقرات اقتصاد سیاسی روسیه باشد، ایران می تواند پشتوانه حمایتی مورد نیاز این کشور باشد.