آیا در دولت سیزدهم، راهبرد ایران نسبت به منطقه قفقاز تغییر می‌کند؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در طی سال‌های آینده، اختلافات ترکیه و آذربایجان با ایران در منطقه قفقاز جنوبی افزایش خواهد یافت. انتخاب آیت‌الله رئیسی؛ چهره محافظه کار ایرانی موجب می‌شود تا ایران یک دیدگاه امنیتی نسبت به منطقه داشته باشد. درعین‌حال منافع اقتصادی و عدم ثبات روابط ایران با غرب می‌تواند ریسک یک تقابل تمام‌ عیار را کاهش دهد و مانند سایر همسایگان ایران، ارمنستان و آذربایجان می‌کوشند تا با خود بگویند که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محافظه‌کار تازه انتخاب‌شده، می‌تواند گرایش و جهت‌گیری تهران را نسبت به منطقه قفقاز تغییر دهد. از منظر آذربایجان، تداوم سیاست‌های دولت میانه‌رو حسن روحانی، بهترین مسیر خواهد بود. الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در پیام تبریک خود به ابراهیم رئیسی، از «همکاری راهبردی» بین دو کشور تمجید کرد. قابل‌توجه است که الهام علی‌اف تأکید کرد که بازگشایی کامل مرزهای دو کشور در نتیجه جنگ 2020، فرصت‌های جدیدی را برای همکاری منطقه‌ای فراهم می‌کند.

برخی از تحلیلگران در باکو، اظهارات فوق را به‌عنوان دعوت از ایران برای عضویت در نظم جدیدپساجنگ در قفقاز جنوبی تفسیر کرده‌اند. درواقع، علی‌رغم برخی ادعاهای شک‌برانگیز ملی‌گرایان آذری و جنگ‌طلبان ضد ایرانی آمریکا، تهران به‌هیچ‌وجه تلاش‌های جنگی باکو را خنثی نکرده و به‌صورت مستمر از تمامیت ارضی این کشور حمایت و پشتیبانی نموده است. اما در مقابل ارمنستان که دریک دوره آسیب‌زا به سر می‌برد، از یک‌سو شکست در جنگ آذربایجان و از سوی دیگر قطبی شدن انتخابات ملی در ماه ژوئن، هنوز نتوانسته یک راهبرد منسجم متناسب با واقعیات جدید اتخاذ کند. برخی از تحلیلگران ارمنی، به‌خصوص کسانی که با مخالفان همدردی می‌کنند، قائل به‌نوعی صف‌بندی جدید میان مسکو – ایروان و تهران برای مقابله با اتحاد باکو و آنکارا هستند.

بااین‌حال به نظر می‌رسد که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر منتخب به‌جای تلاش برای ایجاد موازنه با آذربایجان و ترکیه، به کمک روسیه و ایران به دنبال دستیابی به توافق صلح با آذربایجان می‌باشد. البته این مسئله متناسب با منافع تهران می‌باشد. مهم‌ترین اولویت رئیس‌جمهور جدید، رسیدگی به وضعیت اقتصادی نامناسب ایران می‌باشد و برای تمرکز بر چالش‌های داخلی چندگانه خود به ثبات در مرزهای کشور نیاز دارد. البته در نهاد امنیتی ایران این اتفاق‌نظر وجود دارد که خاورمیانه و خلیج‌فارس عرصه‌هایی هستند که در حوزه امنیت ملی از اهمیت حیاتی برخوردار هستند ولی قفقاز جنوبی چنین نیست. علاوه بر این، افغانستان در جریان عقب‌نشینی سریع نیروهای آمریکا به‌سرعت به منبع تهدید دیگری برای ایران تبدیل‌شده است. این مناطق فارغ از اینکه کرسی ریاست جمهوری ایران را چه کسی اشغال کند همچنان در اولویت هستند.

اگر ادراک تهدید ناشی از ترکیه و آذربایجان حادتر شود، مداخله نسبتا کم‌فشار ایران در منطقه قفقاز جنوبی می‌تواند تغییر کند. ایران، اتحاد ترکیه با آذربایجان و رشد جاه‌طلبی در آسیای میانه را برخلاف منافع خود می‌داند. مشارکت نظامی ترکیه در منطقه باعث افزایش شبح حضور ناتو در اطراف مرزهای ایران می‌شود. این امر همچنین ترس و هراس تهران را از ایران ستیزی آذربایجانی‌ها احیاء می‌کند. در ماه دسامبر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با اعلام طرح‌هایی برای استان‌های شمالی ایران این هراس را تشدید کرد که اگرچه باکو رسماً جدایی « استان‌های آذربایجان ایران» را تأیید نمی‌کند، اما از تحلیلگران ضد ایرانی مؤسسات جنگ‌طلب واشنگتن که دائماً به دنبال تجزیه آذربایجان از ایران هستند، حمایت و پشتیبانی می‌کند.

ایران همچنین نسبت به اجرای مفاد توافق‌نامه آتش‌بس موردحمایت روسیه که بر اساس آن‌یک کریدور زمینی مستقیم میان سرزمین آذربایجان و ترکیه از طریق قلمرو ارمنستان ایجاد و ایران را دور می‌زند اظهار نگرانی کرده‌اند. مجتبی ذوالنور رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران در ماه می از ترس از دست دادن احتمالی مرزهای خود با ارمنستان، مخالفت شدید ایران را با هرگونه تغییر در مرزهای شناخته‌شده بین‌المللی در قفقاز جنوبی اعلام کرد. این امر واکنش رادیکال و تند یکی از وب‌سایت‌های معتبر حامی دولت آذربایجان را ایجاد کرد و ایران را به خیانت نسبت به آذربایجان متهم کرد؛ چنین رویدادی می‌تواند تنش‌های اساسی در روابط ایران و آذربایجان را آشکار کند.

یکی از متغیرهای تحریک‌کننده برای ایران، گسترش فعالیت‌های اطلاعاتی غرب و رژیم صهیونیستی در مرزهای شمالی است. برخی از تحلیل گران ظاهراً طرفدار آذربایجان در اندیشکده های واشنگتن تماس‌های تحریک‌آمیزی را برای این منظور انجام داده‌اند. والتر راسل مید، محقق باسابقه محافظه‌کار آشکارا در روزنامه ژوئن وال‌استریت ژورنال خواستار استفاده از یک گروه قومی (آذربایجانی‌های ایرانی) به‌عنوان منبع جمع‌آوری اطلاعات برای دشمنان ایران شد. این مسائل دولت ایران را مجبور خواهد کرد تا توانایی بازدارندگی خود را در منطقه قفقاز جنوبی افزایش دهد. سابقه محافظه‌کاری آیت‌الله رئیسی و ارتباط نزدیک وی با سپاه پاسداران، هماهنگی بیشتری در زمینه‌های دیپلماتیک و امنیت ایجاد خواهد کرد. تداوم روابط خصومت‌آمیز ایران با غرب به‌خصوص ایالات‌متحده می‌تواند وابستگی اقتصادی تهران را به بازیگران منطقه‌ای ازجمله ترکیه و آذربایجان افزایش دهد.

البته در مورد ترکیه؛ تهران انگیزه‌های بیشتری برای مهار دارد. روابط ایران با ترکیه شبیه یک صفحه شطرنج پیچیده شده است؛ جایی که قفقاز جنوبی تنها یک بعد آن است. هم‌زمان با عقب‌نشینی اسلام سیاسی و گفتمان ضد غربی در ترکیه و گسترش ناسیونالیسم راست‌گرای محافظه‌کار، تهران به این ادراک رسیده که هر رهبر ترکیه بعد از اردوغان ممکن است خصومت بیشتری با ایران داشته باشد. در طی سال‌های آینده، اختلافات ترکیه و آذربایجان با ایران در منطقه قفقاز جنوبی افزایش خواهد یافت. انتخاب ابراهیم رئیسی محافظه‌کار موجب می‌شود تا ایران یک دیدگاه امنیتی نسبت به منطقه داشته باشد. درعین‌حال منافع اقتصادی و ثبات تداوم روابط ایران با غرب می‌تواند ریسک یک تقابل تمام‌عیار را کاهش دهد.