ضعف سواد رسانه‌ای و چالش‌های امنیتی در کشور

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ برای مفهوم «سواد رسانه‌ای» تعاریف مختلفی در منابع علمی وجود دارد، اما به طور ساده عبارت است از توانایی مخاطب برای تشخیص محتوای واقعی از جعلی و دروغ. این مهارت امروزه اهمیت بسیار بالایی یافته و نقش مهمی را در ثبات و امنیت اجتماعی داراست.

روزانه حجم زیادی اطلاعات به وسیله شبکه‌های اجتماعی در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد‌ و از آنجایی که این شبکه‌ها هیچ تعهدی درقبال صحت و درستی تبادل محتوا در بستر خود ندارند، هر نوع محتوایی اعم از حقیقی یا دروغ می‌تواند به این وسیله منتشر شود.

در خارج از فضای مجازی و در حوزه رسانه‌های رسمی و حرفه‌ای با وجود ضرورت تعهدشان به رسالت حرفه‌ای نشر اخبار، شاهد انتشار محتوای دروغ به وسیله این قبیل رسانه‌ها هستیم. در جریان حوادت دو ماه گذشته بنا بر یک بررسی، پنج رسانه مخالف جمهوری اسلامی ایران، به طور میانگین هر  100 ثانیه یک خبر دروغ درباره وقایع ایران منتشر کردند که با هدف تداوم ناآرامی ‌ها و ادامه بی‌ثباتی در کشور انجام شد.

شبکه خبری سی.ان.ان که مدعی فعالیت رسانه‌‌ای در بالاترین سطح حرفه‌ای است، با انتشار خبر کذب درخواست دو نفر از فوتبالیست‌های پیشین ایران از فدراسیون جهانی فوتبال (فیفا) برای حذف تیم ملی از رقابت‌های جام جهانی به طور علنی به نشر اخبار کذب اقدام کرد. هر چند این رسانه چندی بعد خبرش را تکذیب کرد، اما بنابر خط مشی حرفه‌ای در رسانه‌های رسمی ملزم بود قبل از انتشار خبر دست کم به وسیله سه منبع معتبر از صحت آن اطمینان حاصل می کرد.

شبکه خبری سی.ان.ان که مدعی فعالیت رسانه‌‌ای حرفه‌ای است، با انتشار خبر کذب درخواست دو نفر از فوتبالیست‌های پیشین ایران از فیفا برای حذف تیم ملی از رقابت‌های جام جهانی علنی به نشر اخبار کذب اقدام کرد

قدر مسلم آنکه مشی حرفه‌ای امروزه به وسیله رسانه‌ها کنار گذاشته شده است و بی توجه به اعتبارشان، در راستای سیاست‌های حامیان مالی خود عمل می‌کنند. بنابراین تنها راه مؤثر و مطمئن در مواجهه با اخبار و اطلاعات رسانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی ارتقای سواد رسانه‌ای است.

برای نیل به این مهم، در نظر گرفتن مراتب ذیل به وسیله مخاطبان اخبار و اطلاعات، می‌تواند در راستای بهره گرفتن از سواد رسانه‌ای مؤثر باشد:

• هر محتوایی را صرف اینکه در فضای مجازی یا شبکه‌های ماهواره‌ای انتشار یافته است، نباید درست تلقی کرد. شک کردن به محتوای منتشر شده، نخستین گام در راه ارتقای سواد رسانه‌ای است.
• برای سنجش صحت محتوای منتشرشده باید داده‌ها و اطلاعات پیرامون آن را بررسی کرد. در این راستا اگر مخاطب اطلاعاتی در این زمینه دارد، می‌تواند به کار گیرد، در غیر این صورت به جست و جو درباره موضوع بپردازد. امروزه جست و جوی اطلاعات ساده و در دسترس است و در بسیاری موارد با مراجعه به منابع معتبر در بستر اینترنت اطلاعات مورد نیاز به دست می‌آید.
• در ادامه می‌توان به منطق و میزان باورپذیری خبر یا محتوای منتشرشده دقت کرد؛ بسیاری از اخبار جعلی، فاقد منطق روایی هستند که با سنجش منطقی، کذب بودن آنها مشخص می‌شود.
• پرهیز از بازنشر محتوایی که صحت و سقم آن مسلم نیست، می‌تواند چرخه انتشار شایعات و اخبار جعلی را قطع کند و اهداف پشت پرده از بازنشر آنها را ناکام بگذارد. در اینجا مخاطب از اینکه به عنوان عامل گسترش شایعه ای هدفدار مورد سوءاستفاده قرار گیرد، مصون می‌ماند و دیگران را نیز درگیر این روند مسموم نخواهد کرد .

برای روشن تر شدن موضوع ذکر چند نمونه می‌تواند مفید باشد؛ به عنوان نمونه کلیپ کوتاهی که به طور گسترده در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و در آن سران کشور‌های عربی را در محیطی باستانی، سوار بر وسیله نقلیه‌ای شبیه به وانت بار نشان داد. در توضیحات ذیل کلیپ ادعا ‌شد تصاویر مربوط به حضور سران عرب در جشن‌های 2 هزار و 500 ساله تخت جمشید ایران است.

نتیجه‌‌ای که انتشار دهنده این محتوا ارائه می‌دهد، این است که زمان شاه ایران دارای چنان اقتداری در منطقه بود که سران عربی را سوار بر وانت بار می‌کرد و آنها نیز به خاطر قدرت و استیلای محمدرضا شاه، به این تحقیر تن می‌دادند؛ در حالی که بعد از انقلاب، همین کشور‌های عربی برای ایران شاخ و شانه می کشند و ... .

این کلیپ را می‌توان در ادامه هزاران مورد دیگری که درصدد احیای سلطنت طلبی در ایران و ترسیم وضعیت اتوپیایی از دوران پهلوی است قلمداد کرد. در این روزها به ویژه، بسیاری از فعالان رسانه‌ای در خارج از کشور به دنبال جایگزین نمایی رضا پهلوی هستند و در این راه طبعاً باید قدرت پدر و پدربزرگ وی را در رسانه‌ها بزرگنمایی کنند.

بررسی اطلاعات درباره محتوای منتشر شده به سنجش درستی آن کمک می‌کند. در این کلیپ مشاهده می‌کنیم یاسر عرفات نیز در میان سران عربی حضور دارد. دانستن فقط این نکته که یاسر عرفات هرگز برای جشن‌های 2 هزار و 500 ساله به ایران دعوت نشد، می‌تواند کذب بودن این محتوا را برای مخاطب روشن کند.

در ادامه، منطق داستانی کلیپ نیز زیر سؤال است؛ بی احترامی به سران کشور‌ها در قالب جا به جایی آنها با وانت بار، نه تنها نشانه اقتدار حاکمیت نیست، بلکه دال بر بی نزاکتی و آشنا نبودن آن با عرف و قواعد دیپلماتیک میان کشورهاست. با کمی تحقیق بیشتر مشخص می‌شود کلیپ ربطی به جشن‌های 2 هزار و 500 ساله ندارد و مربوط به بازدید سران عرب از مکان های تاریخی مصر در حاشیه اجلاس شرم الشیخ است و آن وسیله نقلیه کذایی نیز وانت بار نیست، خودروی سر باز است تا اشخاص بتوانند دید بهتری از فضای پیرامون خود داشته باشند.

در نمونه ای دیگر، پس از حمله تروریستی به حرم شاهچراغ (ع) در شیراز شایعه ای به سرعت میان مردم پخش شد، مبنی بر اینکه فرد تروریست یکی از نزدیکان شهید قاسم سلیمانی است که اتفاقاً در صف نخست نمازی که بر پیکر این شهید خوانده می‌شود، در کنار مقام های بلند‌پایه جمهوری اسلامی ایران حضور دارد.

نشر دهندگان این شایعه درصدد بودند با نسبت دادن این جنایت به جمهوری اسلامی بر فضای اغتشاشات دامن بزنند و به شخصیت شهید سلیمانی خدشه وارد کنند. صرف شباهت چهره‌ فرد تروریست با شخص حاضر در صف نخست نماز برای بسیاری قانع کننده بود که این خبر عجیب را بپذیرند و بازنشر دهند. حتی امید خلیلی، یکی از مجریان شبکه «من و تو» در برنامه خود این شایعه را بازگو کرد تا مخاطبانی وسیع‌تری را در جریان آن بگذارد.

اما اگر سواد رسانه‌ای به میان آید، کمک می‌کند با کمی تأمل در این خبر جعلی، مخاطب دریابد شخصی که ادعا می‌شود تروریست جنایت شاهچراغ است، کسی نیست جز پسر شهید سلیمانی که از اتفاق شباهت ظاهری زیادی با فرد تروریست دارد.

درباره منطق روایی این شایعه، تصویر نماز شهید سلیمانی برای میلیون ‌ها نفر پخش شده بود و هیچ منطقی نمی‌توانست تأیید کند جمهوری اسلامی به همان فردی که در صف نخست نماز به وسیله میلیون‌ها نفر از رسانه ملی مشاهده شده است، برای کشتار در حرم شاهچراغ مأموریت دهد.

با وجود این، دروغ مذکور در عین اینکه کاملاً بی اساس و مضحک بود، در روزهای نخست بعد از انتشار بر اثر ضعف سواد رسانه‌ای در کمال ناباوری میان افراد نقل و به آن استناد می‌شد.

اگر سواد رسانه‌ای به میان آید، کمک می‌کند با کمی تأمل در این خبر جعلی، مخاطب دریابد شخصی که ادعا می‌شود تروریست جنایت شاهچراغ است، کسی نیست جز پسر شهید سلیمانی که از اتفاق شباهت ظاهری زیادی با فرد تروریست دارد

نمونه‌هایی از این دست، به دلیل فراوانی قابل احصا نیستند و چند سالی است جامعه با بمباران محتوای جعلی و نتیجه حاصل از آن  دست و پنجه نرم می‌کند.  به نظر می آید این موضوع مختص ایران نیست و گویی افکار عمومی جهان ظرفیت زیادی در پذیرش اخبار و اطلاعات جعلی دارند. در نمونه ای معروف اورسون ولز، کارگردان نامدار هالیوود سال ها پیش که هنوز به شهرت نرسیده بود، در برنامه ای سرگرم کننده در آمریکا گزارشی از حمله قریب الوقوع مهاجمان فضایی به این کشور پخش کرد.

این گزارش بلافاصله در جامعه ایجاد بحرانی فراگیر کرد به نحوی که سیل خودروهایی که در تلاش برای فرار بودند، ترافیک شدیدی در خروجی‌های شهر به وجود آورد و رادیو مجبور شد فوری خبر را تکذیب و از مردم عذرخواهی کند. علاوه بر این، همه ساله در 13 آوریل، دروغ‌های شاخدار مربوط به سنت این روز به وسیله بسیاری از مردم باور می‌شود و تا زمان تکذیب این اخبار طیف وسیعی از مردم فریب رسانه ها را می‌خورند.

اما در ایران انتشار اخبار و اطلاعات جعلی برخلاف دیگر نقاط جهان نه با هدف سرگرمی، بلکه با اهداف امنیتی و برای جریان سازی در کشور انجام می شود. تبعات این گونه اخبار بعضاً برای جامعه بسیار پر هزینه و خسارت بار است و ثبات و امنیت اجتماعی را تهدید می‌کند. به همین دلیل است موضوع ارتقای سواد رسانه‌ای در کشور به ضرورتی مهم بدل شده است و انتظار می‌رود همه افراد در این راستا گام بردارند.