بازگشایی سفارت کشورهای عربی در سوریه؛ دلایل و پیامدها

به گزارش راهبرد معاصر؛ دیدار عمر البشیر از سوریه به عنوان نخستین رهبر عربی و روند بازگشایی سفارتخانه‌های کشورهای امارات متحده، بحرین، کویت و گسترش روابط سوریه با تونس در قالب از سرگیری مسافرت­‌های هوایی و برخی دیگر از کشورهای عربی همگی می­‌تواند نشانه‌های مهمی مبنی بر وقوع تغییرات ساختاری جدید در منطقه باشد. با تثبیت نسبی جایگاه اسد در سوریه و پذیرش جامعه بین­‌المللی به تداوم حکمرانی دولت کنونی سوریه، تا حدود زیادی فضای فشار برای خروج اسد از قدرت تعدیل شده است. این مسئله به خصوص در اظهار نظرهای دولتمردان ترامپ در خصوص آینده قدرت در سوریه نیز مشهود بوده است. 

دلایل بازگشایی سفارت کشورهای عربی در سوریه

نخست؛ پر کردن خلأ خروج آمریکا: از دید کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، خلأ خروج آمریکا از سوریه به سرعت از سوی ایران پر خواهد شد به همین خاطر در شرایطی که کشورهای عربی نیز ارتباطی با دمشق نداشته باشند تنها به توسعه نفوذ ایران کمک خواهند کرد به همین خاطر به سرعت تلاش برای بازگشایی سفارتخانه­‌ها در سوریه همزمان با خروج آمریکا شروع شده و تداوم دارد.

دوم؛ تدوین استراتژی بر اساس رقابت با ایران: کشورهای عربی منطقه آزمون و خطاهای زیادی را برای ایجاد موازنه منطقه‌­ای در مقابل ایران انجام داده‌­اند که تاکنون نتایج مناسبی را به دنبال نداشته است چراکه بیش از اینکه سیاست­‌های منطقه‌­ای خود را بر اساس «نیاز استراتژیک» طراحی و دنبال کنند بر اساس «تقابل استراتژیک» با ایران تدوین کرده‌­اند که در خصوص سوریه نیز این سیاست تداوم یافت؛ این در حالی بود که تنها دستاورد آن دورتر شدن سوریه از جهان عرب و شکاف در یکپارچکی کشورهای عربی منطقه‌­ای بوده است. بازگشایی سفارت در سوریه می­‌تواند نخستین گام کشورهای منطقه برای تدوین استراتژی منطقه‌­ای بر پایه نیاز استراتژیک باشد.

سوم؛ هزینه‌بر بودن سیاست‌­های تقابلی: کشورهای منطقه­‌ای به نتیجه رسیده­‌اند که تنش میان کشورهای عربی منطقه‌­ای مانند تنش در روابط عربستان - قطر، عربستان - یمن، کشورهای عربی - سوریه و عربستان - مصر سبب شد تا فضا به خصوص پس از سال 2011 به شدت فضایی هزینه‌­بر باشد، به همین دلیل بازگشت به سیاست‌­های مسالمت‌­آمیز می‌تواند از زیان بیشتر جلوگیری کند. در این میان البته نقش کادر سیاسی عربستان و ماجراجویی سیاسی آن به شدت برجسته است. بحران خاشقچی نشان داد که تا چه حد می­‌تواند پایه‌­های قدرت در منطقه متزلزل باشد؛ موضوعی که عربستان را متوجه بازگشت به محافظه­‌کاری سیاسی کرد.

چهارم؛ اقتصاد، ابزاری با دو کاربرد: در فضای پس از بحران در سوریه، نیاز اقتصادی مهم­ترین نیاز سوریه بوده است که این مسئله دو فرصت را برای کشورهای منطقه‌­ای فراهم می­‌کند. نخست اینکه بازار مناسبی را برای کشورهای سرمایه‌­گذار در سوریه فراهم می‌­کند که در این خصوص بنگاه‌های خصوصی عربستان و امارات مهم­ترین کاندیداهای حضور هستند و دوم اینکه اقتصاد فضایی است که جمهوری اسلامی با محدودیت‌­های زیادی برای مانور در آن روبروست به همین خاطر حمایت اقتصادی از اسد و سوریه می­‌تواند بار دیگر اسد را به آغوش جهان عرب بازگرداند و علاوه بر این، دیدگاه اسد را در خصوص جهان عرب تعدیل می­‌کند. در نتیجه از این طریق اسد در چگونگی و سطح روابط خود با ایران تحت تأثیر قرار می­‌گیرد.

پنجم؛ رویکرد حامی - پیرو: عمده کشورهای عربی حوزه خلیج فارس رویکردی حامی- پیرو به سیاست­ خارجی دارند به این صورت که اگر ایالات­ متحده و عربستان را در مرکز قرار دهیم سایر کنشگران خرد منطقه‌­ای برای اعمال سیاست‌­های خود از سیاست‌­های مرکز تبعیت می­‌کنند. شاید تغییر رویکرد ترامپ به دولت اسد چراغ سبز مهمی برای کشورهای عربی بود تا با خیال آسوده‌­تر به دنبال از سرگیری روابط باشند. چنین سیاستی پیش از این در خصوص روابط عربستان و روسیه نیز اعمال شده بود.

پیامدهای بازگشایی سفارت کشورهای عربی در سوریه

می­‌توان گفت که پیامدهای ناشی از این تصمیم متوجه منطقه خواهد شد که در ادامه می‌­تواند به این صورت بیان شود.

نخستین پیامد می­‌تواند برای خود دولت سوریه باشد. به عبارت دیگر این تصمیم به تثبیت دولت سوریه کمک خواهد کرد و خود دولت بشار نیز از این تصمیم استقبال خواهد کرد. بر این اساس در صورت شکل‌­گیری روابط پردامنه میان سوریه و جهان عرب، طبیعی است که فشارها بر ایران افزایش خواهد یافت.

دومین پیامد می‌­تواند برای جمهوری اسلامی باشد؛ اگرچه ایران یکی از مهم‌ترین کنشگران در سوریه بوده است اما شکاف میان سوریه و دولت‌های عربی منطقه به سود ایران بوده است. بازگشت به سوریه و حمایت گسترده اقتصادی می­‌تواند بشار را در خصوص نوع تعامل آینده با ایران تحت فشار قرار دهد. در صورتی که عربستان در فضای پس از بازسازی به صورت گسترده فعالیت کند آنگاه باید منتظر واکنش ایران در این خصوص ماند. به نظر می‌­رسد در صورت شکل­‌گیری چنین شرایطی سوریه بیش از پیش صحنه رویارویی جدی ایران و عربستان خواهد بود. در اینجا یک نکته قابل تأمل است و آن اینکه در زمینه دیپلماتیک عربستان می‌­تواند با روسیه در سوریه همکاری کند ولی این امکان برای همکاری ایران و قطب­‌های مخالف در سوریه نیست.

سومین پیامد اینکه شکاف­‌های اخیر میان جهان عرب بهبود خواهد یافت که این مسئله می‌­تواند به الگویی برای بهبود روابط با قطر و حل مناقشه یمن نیز منجر شود. در چنین شرایطی عربستان سعودی نیز تمایل به تغییر سیاست­‌های منطقه‌­ای خود دارد. بنابراین شاید بتوان گفت که سیاست کشورهای عربی منطقه پس از یک دوره «واگرایی» در حال گذار به سوی «همگرایی» است.

البته تمامی این شرایط نشان می­‌دهد که این روند به معنای بهبود روابط با جمهوری اسلامی نخواهد بود بلکه می­‌تواند زمینه­‌ای برای قطب‌­بندی­‌های جدید علیه جمهوری اسلامی باشد. به این صورت که «انسجام میان قطب‌های همسو» و «جذب یا بیطرف نگه داشتن قطب­‌های ناهمسو» خوشه بندی­‌های جدیدی را علیه ایران به وجود می‌­آورند که این مسئله هزینه‌­های حضور و یا نفوذ ایرن در سوریه را افزایش خواهد داد.

در این میان عربستان سعودی نیم نگاهی نیز به سازماندهی کشورهای حوزه دریای سرخ نیز دارد تا بتواند پس از یک دوره واگرایی میان جهان عرب، بتواند درک مشترکی را برای مقابله با دشمن­‌های بیرونی ایجاد کند. برای اثبات این موضوع می‌­توان به مانورهای مشترک عربستان و کشورهای حوزه دریای سرخ اشاره کرد که مانور «موج سرخ 2» که در حال برنامه‌­ریزی و اجراست نیز در این راستا قابل توجیه است.

در نهایت اینکه به نظر نمی­‌رسد روند کنونی، چشم انداز مثبتی را برای ایران ترسیم کند چراکه تنها با تغییر خوشه­‌بندی­‌های منطقه‌­ای تنها چیزی که ثابت باقی مانده است کم دامنه بودن متحدان منطقه­‌ای ایران و درگیری در تنش­‌های طولانی است که هم از نظر اقتصادی و هم سیاسی می­‌تواند به شدت ایران را تحت فشار قرار دهد.